2330929chetana
|
तव मार्गदर्शनाय विद्यन्ते एतानि पृष्ठानि  विकिपीडियायाः परिचयः देवनागरीलिप्या कथं लेखनीयम्? नवागतेभ्यः परिचयः स्वशिक्षा वि-पत्र-पञ्जीकरणं करोतु
|
द पैलेस् आफ् इलुजन्स्
सम्पादयतुचित्रा बनर्जी दिवाकरुणिना लिखितः भ्रममहलः महाकाव्यस्य एकस्य रोचकपात्रस्य द्रौपदीयाः नेत्रेण महाभारतस्य मनोहरं पुनर्कथनं प्रस्तुतं करोति बलिदानस्य प्रतीकरूपेण जन्म प्राप्य जीवन्त्याः स्त्रियाः नेत्रेण रोचकं ग्रहणम् अस्ति । दिवाकरुणि नामिका सुप्रसिद्धा भारतीय-अमेरिका-लेखिका महिला-अनुभवानाम्, सांस्कृतिक-विस्थापनस्य, ऐतिहासिक-कथानां च जटिलतासु गहनतां गच्छन्तीनां कृतीनां कृते प्रसिद्धा अस्ति तस्याः उपन्यासेषु प्रायः जादुई यथार्थवादस्य वास्तविकजगत्सङ्घर्षैः सह मिश्रणं भवति, येन तस्याः कथाकथनं सुलभं, समृद्धतया च उद्दीपकं च भवति । इदं पुस्तकं दिवाकरुणस्य प्रशंसितग्रन्थेषु अन्यतमम् अस्ति,2008 तमे वर्षे प्रकाशितम्, भारतीयपौराणिककथानां आधारशिलारूपेण स्थापितायाः कथायाः साहसिकरूपेण पुनर्व्याख्यानार्थं प्रशंसितम्। द्रौपदीदृष्ट्या महाभारतं प्रस्तुत्य उपन्यासः नूतनं चक्षुः प्रददाति यस्य माध्यमेन महाकाव्यस्य घटनाः पात्राणि च द्रष्टुं शक्यन्ते । सा द्रौपदीं घोरस्वतन्त्रं, बौद्धिकजिज्ञासुं, स्वसमयस्य पितानां मानदण्डानां प्रश्नं कर्तुं नभयं च स्वरं ददाति । इदं पुनर्कथनं प्राचीनकाले स्त्रियाः स्थितिविषये भाष्यरूपेण कार्यं करोति, स्वायत्ततायाः, तादात्म्यस्य च समकालीनसङ्घर्षैः सह अपि प्रतिध्वनितुं शक्नोति ।
उपन्यासस्य हृदये द्रौपदी राजा द्रुपदस्य पुत्रीरूपेण यज्ञस्य अग्निना जन्म प्राप्य कुरुवंशस्य विनाशे महती भूमिकां निर्वहति इति भविष्यवाणीं कृत्वा अस्ति महाभारतस्य पारम्परिककथनानां विपरीतम् येषु पुरुषनायकेषु बलं दत्तं भवति-यथा पाण्डवः, कौरवः, कृष्णः च, मायामहलः द्रौपदीयाः अन्तःलोकं प्रति ध्यानं स्थानान्तरयति, तस्याः भावनात्मकयात्रायाः, कर्तव्येन, सम्मानेन च परिभाषितजीवने अर्थस्य अन्वेषणं च अनुसृत्य , दैवं च । आख्यानं द्रौपदीं असामान्यजन्मतः आरभ्य पितुः कठोरमार्गदर्शनेन पालनपर्यन्तं अनुवर्तते, यः तां योद्धा राज्ञी च इति संस्कारयति द्रौपदीयाः महत्त्वाकांक्षाः तु तस्याः अपेक्षिताभ्यः भूमिकाभ्यः परं विस्तृताः सन्ति । सा ज्ञानं स्वतन्त्रतां च तृष्णां करोति, प्रायः यस्मिन् समाजे स्त्रियः बहुधा राजनैतिकसङ्घटनस्य साधनरूपेण दृश्यन्ते तस्मिन् समाजे स्वस्थानं प्रश्नं करोति । उपन्यासस्य एकः प्रमुखः मोक्षबिन्दुः द्रौपदीयाः स्वयंवरः अस्ति, यत्र अर्जुनेन धनुषः सफलतया तारं कृत्वा चललक्ष्यं प्रहारं कृत्वा पञ्चभिः पाण्डवैः जिता भवति। यद्यपि प्रारम्भे केवलं अर्जुनेन सह विवाहः करणीयः आसीत् तथापि द्रौपदी पञ्चभिः पाण्डवभ्रातृभिः सह विवाहिता भवति-एषा स्थितिः जटिलगतिशीलतां भावनात्मकं तनावं च जनयति तस्याः विवाहस्य चित्रणं विशेषतः बहुपुरुषाणां प्रेम्णः पारिवारिकराजनीतिं च मार्गदर्शनस्य आव्हानानि सूक्ष्मतया द्रौपदी प्रायः अनुभवति गहनं एकान्ततां च अन्वेषयति कुख्यातः पासाक्रीडा कथायाः अन्यः निर्णायकः क्षणः अस्ति । अस्मिन् अपमानजनकप्रकरणे द्रौपदी भर्त्रा युधिष्ठिरेण द्यूतं कृत्वा कौरवदरबारस्य सार्वजनिकरूपेण विवस्त्रं भवति । लेखकः अस्मिन् दुःखे द्रौपदीनां क्रोधं, लज्जां, लचीलतां च निपुणतया चित्रयति, यत्र एषः क्षणः पाण्डव-कौरवयोः अन्ते युद्धस्य उत्प्रेरकत्वेन कथं कार्यं करोति इति प्रकाशयति द्रौपदी इत्यस्याः प्रतिशोधप्रतिज्ञा तस्याः चरित्रे कृष्णतरं, जटिलतरं आयामं योजयति-सा न केवलं शिकारः, अपितु दैवस्य कारकः।
उपन्यासस्य अन्यः प्रमुखः तत्त्वः द्रौपदी इत्यस्य कुन्त्याः गुप्तपुत्रेण, स्वकीयरूपेण दुःखदनायकेन च कर्णेन सह जटिलः, अपूर्णः सम्बन्धः अस्ति । द्रौपदी जीवनपर्यन्तं कर्णस्य विषये गहनानि, प्रायः विग्रहयुक्तानि भावनानि आश्रित्य स्थापयति, येन सः कथायाः केन्द्रीयभावनाविग्रहेषु अन्यतमः अस्ति यद्यपि सा सार्वजनिकरूपेण स्वस्वयंवरस्य अवमाननं करोति, तस्य न्यूनजन्मकारणात् स्वहस्तस्य स्पर्धायाः अवसरं नकारयति तथापि सा एकान्ते एतत् निर्णयं प्रश्नं करोति, यदि सा भिन्नरूपेण चयनं कृतवती तर्हि तस्याः जीवनं कीदृशं स्यात् इति चिन्तयति द्रौपदी-कर्णयोः मध्ये एषः अनवधानः तनावः उपन्यासे भावनात्मकगहनतायाः जटिलतायाः च स्तरं योजयति, येन द्रौपदी-चरित्रं अधिकं मानवीयं, सम्बद्धं च भवति।
यद्यपि ‘द पैलेस् आफ् इलुजन्स्’ इत्यस्य गद्यस्य उद्दीपकस्य, नारीवादी पुनर्कथनस्य च प्रशंसा कृता अस्ति तथापि तस्य किञ्चित् आलोचना अपि अभवत् । एकः प्राथमिकः आलोचना अस्ति यत् द्रौपदीनां भावानाम् इच्छानां च विषये उपन्यासस्य आधुनिकचक्षुः कदाचित् महाभारतस्य प्राचीनपरिवेशस्य सन्दर्भे दृष्ट्वा कालातीतत्वं अनुभवति केचन पाठकाः समीक्षकाः च मन्यन्ते यत् लेखिका लिखिता द्रौपदीयाः स्वरः अतिसमकालीनः अस्ति, तस्याः आन्तरिकसङ्घर्षाः, चिन्तनानि च आधुनिककालस्य नारीवादीनां चिन्तानां प्रतिध्वनिं कुर्वन्ति, ये कालखण्डे पूर्णतया न उपयुक्ताः भवेयुः अपि च उपन्यासस्य केचन तत्त्वानि विशेषतः द्रौपदी पाण्डवैः सह सम्बन्धाः अविकसितानि अनुभवन्ति । पञ्चभ्रातृभिः सह विवाहितः अपि उपन्यासे एतेषां सम्बन्धानां भावनात्मकजटिलतां पूर्णतया न अन्वेषिता अस्ति । युधिष्ठिरः यथा किञ्चित् दूरस्थः समतलः च आकृतिः एव तिष्ठति, भीमः तु तस्य शारीरिकतायाः निष्ठायाः च माध्यमेन बहुधा चित्रितः अस्ति विशेषतः महाकाव्ये बहुपत्नीत्वस्य विशिष्टतां दृष्ट्वा, तया भावनात्मकतया मनोवैज्ञानिकतया च कथं प्रभावः कृतः इति दृष्ट्वा द्रौपदीयाः पतिभिः सह गतिशीलतायाः जटिलता अधिकं गभीरं अन्वेष्टुं शक्यते स्म।
परन्तु दिवाकरुणिना द्रौपदी-भावनानां चित्रणं, तस्याः क्रोधः, आकांक्षा, प्रेम, कटुता च, उपन्यासस्य प्रबलतमेषु बिन्दुषु अन्यतमम् अस्ति । द्रौपदी कर्णस्पृहा, प्रलोभनरूपेण अप्राप्यरूपेण तिष्ठति, सः सुकुमारतया निबद्धः अस्ति । सा अपूर्णकामस्य पीडां, तथैव द्रौपदीजीवने विलम्बं कुर्वन्तः पश्चातापं "किं यदि" च गृह्णाति । एषा भावनात्मकगहनता द्रौपदीं पारम्परिकचित्रणानां अपेक्षया बहु अधिकं सम्बद्धं बहुपक्षीयं च पात्रं करोति, यत्र सा प्रायः गुणस्य प्रतिशोधस्य वा प्रतीकरूपेण चित्रिता भवति।
‘द पैलेस् आफ् इलुजन्स्’ इत्यस्य अन्यः उल्लेखनीयः पक्षः अस्ति यत् तस्य दैवस्य, दैवस्य च उपचारः अस्ति । द्रौपदीयाः जीवनं भविष्यद्वाणीभिः दिव्यहस्तक्षेपैः च बहुधा आकारितम् अस्ति, तथापि सा तां एजन्सीभावेन ओतप्रोतं करोति, यथा द्रौपदी महाकाव्ये स्वस्य पूर्वनिर्धारितभूमिकायाः विषये अवगतः, तस्य विरुद्धं च संघर्षं कुर्वती च अस्ति दैवस्य स्वेच्छायाः च मध्ये एषः तनावः पुनरावर्तनीयः विषयः अस्ति, यः पाठकान् शक्तिस्य, नियन्त्रणस्य, अपरिहार्यतायाः च स्वरूपस्य दार्शनिकं चिन्तनं प्रददाति लेखकः पितृसत्तात्मकजगति स्त्रीशक्तिविषये अपि सम्बोधयति, यतः प्रायः युद्धस्य, राजनीतिस्य, गठबन्धनस्य च चर्चां कुर्वतां पुरुषैः पूर्णेषु कक्षेषु द्रौपदी एकमात्रः महिला भवति तस्याः उपरि स्थापितानां बाधानां अभावेऽपि सा स्वस्य वचनस्य, निर्णयस्य, उपस्थितेः वा माध्यमेन घटमानघटनासु महत्त्वपूर्णं प्रभावं करोति।
भ्रमस्य प्रासादः महाभारतस्य विलक्षणं पुनर्कल्पना अस्ति यत् महाकाव्यस्य एकं आकर्षकं पात्रं गहनतया मानवीयतया, सम्बद्धतया च जीवन्तं करोति दिवाकरुणस्य द्रौपदी न निष्क्रिया, न च केवलं गुणस्य दुःखस्य वा प्रतीकम् । सा जटिला, दोषपूर्णा, गहनभावनायुक्ता च महिला अस्ति, सा एकं जगत् भ्रमति यत् प्रायः स्वस्वरं मौनं कर्तुं, तस्याः शक्तिं न्यूनीकर्तुं च प्रयतते । गीतात्मकगद्यस्य, अन्तःकरणीयकथायाः च माध्यमेन द्रौपदी एजन्सी, इच्छा, शक्तिशाली आन्तरिकजीवनं च सहितं पूर्णतया साक्षात्कृतं पात्रं रूपेण उद्भवति यद्यपि उपन्यासस्य नारीवादी पुनर्व्याख्या केषाञ्चन कृते कालातीतरूपेण अनुभूयते तथापि महाभारतस्य घटनानां महिलादृष्ट्या आवश्यकं पुनरीक्षणं प्रददाति, यत् पारम्परिकं पितृसत्तात्मकचक्षुषः आव्हानं करोति यस्य माध्यमेन एषा कथा प्रायः कथिता अस्ति द्रौपदी-भावनासु, आन्तरिक-विग्रहेषु च केन्द्रीकृत्य, द पैलेस् आफ् इलुजन्स् इति ग्रन्थः पाठकान् महाभारतं न केवलं देव-वीर-युद्ध-कथारूपेण, अपितु प्रेम-हानि-काम-खेद-पूर्णा गहन-मानव-कथारूपेण द्रष्टुं शक्नोति उपसंहाररूपेण चित्रा बनर्जी दिवाकरुणिस्य ‘द पैलेस् आफ् इलुजन्स्’ इति ग्रन्थः प्राचीनमहाकाव्ये नूतनजीवनं प्रदातुं सफलः भवति, येन आधुनिकपाठकानां कृते, विशेषतः मिथकेषु इतिहासेषु च महिलानां भूमिकायाः अन्वेषणं कर्तुं रुचिं विद्यमानानाम् कृते सुलभं प्रासंगिकं च भवति द्रौपदीद्वारा दिवाकरुणिः एकस्याः आकृतेः स्वरं ददाति, या प्रायः स्वस्य परितः पुरुषैः आच्छादितं भवति, तां बलस्य, लचीलतायाः, स्थायिजटिलतायाः च प्रतीकरूपेण परिणमयति।
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b8/An_excerpt_from_the_book.jpg 2330929chetana (चर्चा) १०:५८, १२ अक्टोबर् २०२४ (UTC)
सुखस्य अर्थशास्त्रम् : किं धनेन सुखं क्रेतुं शक्यते ?
सम्पादयतुसुखस्य अर्थशास्त्रम् एकः उपायः अस्ति यः कल्याणस्य मूल्याङ्कनं करोति यः अर्थशास्त्रज्ञानाम् युक्तीनां मनोवैज्ञानिकानां च युक्तीनां संयोजनं करोति, तथा च पारम्परिक अर्थशास्त्रस्य अपेक्षया उपयोगितायाः अधिकविस्तृतसंकल्पनासु अवलम्बते।एतत् सांस्कृतिकवैविध्ये नकारात्मकवैश्वीकरणस्य प्रति लचीलापनस्य च उपरि बलं ददाति। सुखं सर्वदा मानवस्य अस्तित्वस्य केन्द्रीयः अनुसरणं भवति, परन्तु अर्थशास्त्रस्य सुखस्य च च्छेदः रोचकप्रश्नान् उत्थापयति यत् अस्माकं कल्याणे धनस्य कियत् योगदानं भवति,विलासस्य आवश्यकतायाः च रेखा कस्मिन् समये धुन्धली भवति? तथा च किं कश्चन बिन्दुः अस्ति यत्र तस्य प्रभावः न्यूनीभवति: सकलराष्ट्रीयसुखस्य (GNH) अवधारणा भूटानस्य चतुर्थराजेन जिग्मे सिङ्ग्ये वाङ्गचुक् इत्यनेन १९७२ तमे वर्षे कृता आसीत् ।२०११ तमे वर्षे संयुक्तराष्ट्रसङ्घस्य महासभायाः प्रस्तावः ६५/३०९, "सुखम्: प्रति" इति विकासस्य समग्रदृष्टिकोणः", सदस्यराष्ट्रेभ्यः भूटानस्य उदाहरणं अनुसृत्य सुखस्य मापनं कर्तुं आग्रहः कृतः तथा च कल्याणं सुखं च "मौलिकं मानवीयं लक्ष्यम्। सामाजिकमाध्यमानां उपयोगेन वयं तत् ‘धनेन सुखं क्रेतुं शक्नोति वा’ इति प्रश्ने विभज्य प्रयत्नशीलाः स्मः।
धनस्य सुखस्य च कडिः
अस्मिन् विषये सचेतनसंशोधनेन अस्मान् ज्ञायते यत् धनं केवलं निश्चितपर्यन्तं सुखस्य योगदानं करोति। डैनियल काहनेमैन्, एङ्गस् डीटन च इत्येतयोः २०१० तमे वर्षे व्यापकरूपेण उद्धृते अध्ययने ज्ञातं यत् आयेन सह भावनात्मकं कल्याणं वर्धते परन्तु प्रतिवर्षं प्रायः $७५,००० (अद्यतनस्य दृष्ट्या महङ्गानि समायोजितं) इत्येव पठारं भवति अस्मात् सीमातः परं अतिरिक्त-आयः सुखस्य क्षीण-प्रतिफलं ददाति । परन्तु सामाजिकमाध्यमाः एतां गतिशीलतां जटिलं कुर्वन्ति, अनन्तं तुलनासंस्कृतिं निर्मान्ति। उपयोक्तारः विलासजीवनशैल्याः क्यूरेटेड्-झलकैः प्लाविताः भवन्ति, येन “तुलनाजालम्” भवति, यत्र प्रतीयमानः अपर्याप्तता वास्तविक-आयस्य परवाहं विना सुखस्य क्षतिं करोति एषा घटना प्राचीनसंस्कृतदर्शनस्य प्रज्ञां प्रतिध्वनयति, विशेषतः सन्तोषस्य (सन्तुष्टिः) अवधारणाम्, यत् सत्यं सुखं अन्तः एव उत्पद्यते, न तु बाह्यतुलनाद्वारा।
सामाजिकमाध्यमस्य प्रभावः अनुमानितधनस्य उपरि
इन्स्टाग्राम, टिकटोक् इत्यादयः सामाजिकमाध्यममञ्चाः आकर्षकधनस्य विषये समृद्धाः सन्ति, यत्र प्रभावकाः निजीजेट्, डिजाइनर-अलमारी, विदेशीय-अवकाशाः च प्रदर्शयन्ति । एतादृशी सामग्री यद्यपि कोटिकोटि-पसन्दं प्राप्नोति तथापि येषां दर्शकानां जीवनं तुलने लौकिकं दृश्यते तेषां कृते अपर्याप्ततायाः भावाः अपि प्रवर्धयति । एतत् व्यवहार अर्थशास्त्रेण सह सङ्गतं भवति, यत् प्रायः सुखं न निरपेक्षरूपेण अपितु अन्येषां सापेक्षतया परिमितं भवति इति सूचयति ।
यथा, "खुदरा चिकित्सा" लोकप्रियतायां वर्धिता, यत् सामाजिकमाध्यमप्रभावकाः उपभोक्तृवादं प्रवर्धयन्ति । एतासां जीवनशैल्याः अनुकरणार्थं बहवः जनाः आवेगपूर्णव्ययम् कुर्वन्ति, भौतिकसम्पत्त्या सुखं भविष्यति इति विश्वासः । परन्तु अध्ययनेन ज्ञायते यत् क्रयणात् सन्तुष्टिः क्षणिकः भवति, येन व्यक्तिः उपभोगस्य असन्तुष्टेः च चक्रस्य मध्ये फसन्ति । भगवद्गीता इत्यादयः प्राचीनग्रन्थाः एतादृशानां क्षणिककामानां विरुद्धं चेतयन्ति, भौतिकसम्पत्त्या आसक्तिः असन्तुष्टिं जनयति इति बोधयन्ति---अद्यत्वे अपि सहस्रवर्षपूर्ववत् प्रासंगिकः सन्देशः ।
अनुभवाः बनाम भौतिकवस्तूनि
सम्पादयतुभौतिकवादजालात् मुक्तौ प्रायः सम्पत्तिभ्यः अनुभवान् प्राथमिकताम् अददात् । मनोवैज्ञानिकसंशोधनेन निरन्तरं ज्ञायते यत् विलासिनीवस्तूनाम् अपेक्षया यात्रा, प्रियजनेन सह भोजनं, सांस्कृतिककार्यक्रमेषु उपस्थितिः इत्यादिभ्यः अनुभवेभ्यः जनाः अधिकं स्थायिसुखं प्राप्नुवन्ति तथापि सामाजिकमाध्यमेन स्थापितायाः तुलनासंस्कृतेः शिकाराः अनुभवाः अपि अभवन् । "इन्स्टाग्रामेबल" अवकाशस्य उदयेन, यत्र मुख्यतया ईर्ष्याप्रवर्तकसामग्रीनिर्माणार्थं यात्राणां योजना भवति, तत्र व्यक्तिगतहर्षात् डिजिटलप्रमाणीकरणे ध्यानं स्थानान्तरितम् अस्ति एषः व्यवहारः अनुभवानां यथार्थं मूल्यं क्षीणं करोति, तान् बाह्यानुमोदनार्थं चक्षुषः एव न्यूनीकरोति ।
तत्सहसाहित्यं भाषा च सुखस्य वैकल्पिकमार्गान् प्रददति । विक्टर् फ्रेंक्ल् इत्यस्य मनुष्यस्य अर्थस्य अन्वेषणम् इत्यादीनां कृतीनां प्राचीनसंस्कृतग्रन्थानां च धनस्य अपेक्षया उद्देश्यस्य, सम्बन्धस्य च उपरि बलं दत्तम् अस्ति । “विद्या धनं सर्वधनात् प्रधानम्” (ज्ञानं परमं धनम्) इति संस्कृतवाक्येन सत्यसिद्धिं आनेतुं प्रज्ञा व्यक्तिगतवृद्धिः च भौतिकलाभान् अतिक्रमयति इति विचारं पुष्टयति ।
सुखान्तरं आर्थिकविषमता च
सामाजिकमाध्यमेन आर्थिकविषमतायाः विषये जागरूकता अपि वर्धिता, अर्थशास्त्रज्ञाः "सुखस्य अन्तरं" इति कथयन्ति । अन्येषां धनं अन्तर्जालद्वारा प्रदर्शयन्ति इति दृष्ट्वा प्रायः आर्थिकरूपेण स्थिरानाम् अपि अपर्याप्ततायाः भावाः वर्धन्ते । एषा घटना सापेक्षहीनतायाः अवधारणायाः सह सङ्गच्छते यत्र न स्वपरिस्थित्या अपितु परतुलनेन कस्यचित् सन्तुष्टिः न्यूनीभवति
परन्तु केचन प्रभावकाः इच्छितजीवनस्य आर्थिकसाक्षरतायाः च प्रचारं कृत्वा अस्य आख्यानस्य आव्हानं कुर्वन्ति । रमित सेठी इत्यादयः आकृतयः "द फाइनेंशियल डाइट्" इत्यादीनि मञ्चानि च अप्राप्यधनस्य अनुसरणं न कृत्वा वित्तीयस्थिरतां सन्तुष्टिं च प्राप्तुं केन्द्रीभवन्ति। तेषां सन्देशः अर्थस्य (उद्देश्य-प्रेरितधनस्य) संस्कृत-सिद्धान्तस्य प्रतिध्वनिं करोति, यत् उच्चतर-अर्थ-सन्तुलन-भावेन सह सङ्गत-वित्तीय-लाभानां वकालतम् करोति ।
मूलभूतआवश्यकतानां पूर्तये आरामं च दत्त्वा धनस्य महती भूमिका निर्विवादरूपेण भवति, परन्तु तस्य प्रभावः असीमः नास्ति । सामाजिकमाध्यमेन प्रेरिता तुलनासंस्कृतिः अस्माकं धनस्य सफलतायाः च धारणाम् विकृतं करोति, अवास्तविकाः अपेक्षाः पोषयति, सन्तुष्टिं च क्षीणं करोति। यथार्थसुखं यथा आधुनिकसंशोधनं प्राचीनप्रज्ञा च सूचयति, सार्थकअनुभवेषु, सम्बन्धेषु, व्यक्तिगतवृद्धौ च निहितं भवति-येषु कस्यापि मौद्रिकमूल्येन पूर्णतया परिमाणं कर्तुं न शक्यते।
अधिकं धनं सर्वदा अधिकसुखस्य तुल्यम् इति भ्रमस्य प्रतिरोधं कृत्वा सन्तोषस्य स्थायिसमृद्धिं आलिंगयितुं आव्हानं वर्तते। यथार्थसम्बन्धस्य पोषणेन वा, स्वस्य कार्येषु प्रयोजनं प्राप्तुं वा, जीवनस्य सरलक्षणानां आनन्देन वा, सुखस्य अन्वेषणं भौतिकतुलनाभ्यः दूरं जीवनस्य आन्तरिकनन्दानां गहनतया मूल्याङ्कनं प्रति गमनम् आह्वयति अन्ते सुखस्य अर्थशास्त्रं धनसञ्चयस्य विषये न्यूनं भवति, धनस्य यथार्थतया किं अर्थः इति पुनः परिभाषितुं अधिकं भवति ।
सन्दर्भाः
- Easterlin, Richard A. “The Economics of Happiness.” Daedalus, vol. 133, no. 2, 2004, pp. 26–33. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/20027910. Accessed 20 Dec. 2024.
- The economics of happiness. (n.d.). Board of Governors of the Federal Reserve System. https://www.federalreserve.gov/newsevents/speech/bernanke20100508a.htm
- The Economics of Happiness | Development Education Review. (n.d.). https://www.developmenteducationreview.com/issue/issue-13/economics-happiness