जालनामण्डलम्
जालनामण्डलं (मराठी: जालना जिल्हा, आङ्ग्ल: Jalana District) महाराष्ट्रराज्ये स्थितं मण्डलम् । अस्य मण्डलस्य केन्द्रं जालना इत्येतन्नगरम् । १ मे १९८१ इत्येतस्मिन् दिनाङ्के औरङ्गाबादमण्डलात् विभाजनं कृत्वा स्थापितमिदं मण्डलम् । 'मराठवाडा-मुक्ती-सङ्ग्रामे' भागम् ऊढवत्सु जनेषु अन्यतमः जनार्दन नागपुरकरवर्यः । तस्य जन्मस्थानं तथा कार्यभूमिः इति जालनास्थानस्य प्रसिद्धिः ।
जालनामण्डलम् Jalana District जालना जिल्हा | |
|---|---|
|
मण्डलम् | |
.svg) महाराष्ट्रराज्ये जालनामण्डलम् | |
| देशः |
 India |
| जिल्हा | जालनामण्डलम् |
| उपमण्डलानि | जालना, अम्बड, भोकरदन, बदनापूर, घणसवंगी, परतूर, मंठा, जाफराबाद |
| विस्तारः | ७,६१२ च.कि.मी. |
| जनसङ्ख्या(२०११) | १९,५८,४६३ |
| Time zone | UTC+५:३० (भारतीयमानसमयः(IST)) |
| Website | http://jalna.gov.in/ |
भौगोलिकम्संपादित करें
जालनामण्डलस्य विस्तारः ७,६१२ चतुरस्रकिलोमीटर्मितः अस्ति । महाराष्ट्रराज्यस्य मध्यभागे इदं मण्डलम् अस्ति । अस्य मण्डलस्य पूर्वदिशि परभणीमण्डलं, बुलढाणामण्डलं च, पश्चिमदिशि औरङ्गाबादमण्डलम्, उत्तरदिशि जळगावमण्डलं, दक्षिणदिशि बीडमण्डलम् अस्ति । अस्मिन् मण्डले ७६३ मिल्लीमीटर्मितः वार्षिकवृष्टिपातः भवति । अस्मिन् मण्डले गोदावरी-पूर्णे प्रमुखनद्यौ स्तः ।
कृषिः उद्यमश्चसंपादित करें
जालनामण्डलस्य ८५.५६% भूमिः कृष्युत्पादनार्थम् उपयुक्ता । आमहाराष्ट्रं यथा 'खरीप'(kharif), 'रब्बी'(rabi) इति द्विप्रकारका(वर्षे द्विवारं, ऋतुमनुसृत्य) सस्योत्पादनपद्धतिः अस्ति, तथैव अत्रापि । यवनालः(ज्वारी), 'बाजरी', गोधूमाः, 'तूर', माषः, चणकाः, कुसुम्भं(करडई), इक्षुः, कलायः, कार्पासश्च प्रमुखसस्योत्पादनानि सन्ति । भूमिजम्बुकोत्पादने(sweet lime) जालनामण्डलम् अग्रगण्यम् अस्ति । कृष्युत्पादनं, पशुपालनं, कृषिसम्बन्धितेषु कार्येषु च जनाः विरमन्ति । मण्डलेऽस्मिन् कृषि-आधारिताः उद्यमाः प्राचुर्येण प्रचलन्ति । सङ्कीर्ण-बीजनिर्मिति-उद्यमः(Hybrid seed industry), लोह-उद्यमः इत्यादयः उद्यमाः प्रचलन्ति अत्र ।
जनसङ्ख्यासंपादित करें
जालनामण्डलस्य जनसङ्ख्या(२०११) १९,५९,०४६ अस्ति । अस्मिन् मण्डले प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर् २५५ जनाः वसन्ति अर्थात् अस्य मण्डलस्य जनसङ्ख्यासान्द्रता प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर् २५५ जनाः । २००१-२०११ दशके अस्मिन् मण्डले जनसङ्ख्यावृद्धिः २१.८४% आसीत् । अत्र पुं-स्त्री अनुपातः १०००-९२९ अस्ति । अत्र साक्षरता ७३.६१% अस्ति ।
उपमण्डलानिसंपादित करें
अस्मिन् मण्डले अष्ट उपमण्डलानि सन्ति । तानि-
१ जालना
२ अम्बड
३ भोकरदन
४ बदनापूर
५ घणसवङ्गी
६ परतूर
७ मण्ठा
८ जाफराबाद
व्यक्तिविशेषाःसंपादित करें
१. 'मराठवाडामुक्तिसङ्ग्रामे' जालनामण्डले निवसतानां जनानां सहभागः महत्त्वपूर्णः आसीत् । सङ्ग्रामेऽस्मिन् जनार्दन नागपुरकर इत्येषः प्रमुखः आसीत् ।
२. बीजोत्पादनोद्यमस्य निर्माता पद्मभूषणः श्रीमान् बद्रीनारायण-बारवलेवर्यः जगति जालनामण्डलस्य, महाराष्ट्रराज्यस्य च नाम प्रसिद्धं कृतवान् ।
३. शिवाजीमहाराजस्य गुरुः समर्थ रामदास स्वामी इत्यस्य जन्मस्थानमिदं जालनामण्डलम् ।
वीक्षणीयस्थलानिसंपादित करें
१ गणपति-मन्दिरम्, राजूर
२ मत्स्योदरी देवी, अम्बड
३ जाम्बसमर्थ, घनसावङ्गी
४ जाळीचा देव, जयदेववाडी
५ आनन्दीस्वामी-मन्दिरम्, जालना
६ मम्बादेवी-मन्दिरम्, जालना
७ काली-मस्जिद्
८ गुरुगणेश-भवनम्, जालना