पटनामण्डलम्
पटनामण्डलं (मगही: 𑂣𑂗𑂢𑂰⸱𑂧𑂝𑂹𑂙𑂪/पटना मण्डल, हिन्दी: पटना ज़िला, आङ्ग्ल: Patna district) भारतस्य बिहारराज्ये स्थितं किञ्चन मण्डलमस्ति । अस्य मण्डलस्य केन्द्रम् अस्ति पटनानगरं यत् बिहारराज्यस्य राजधानी अपि अस्ति । पटनामण्डलं पटनाविभागस्य भागः अस्ति ।
पटनामण्डलम् 𑂣𑂗𑂢𑂰⸱𑂧𑂝𑂹𑂙𑂪 / पटना मण्डल पटना ज़िला | |
|---|---|
 गोलघर इत्यस्य दृश्यम् | |
 | |
 | |
| Coordinates (पटना): २५°२५′ उत्तरदिक् ८५°१०′ पूर्वदिक् / 25.417°उत्तरदिक् 85.167°पूर्वदिक्निर्देशाङ्कः : २५°२५′ उत्तरदिक् ८५°१०′ पूर्वदिक् / 25.417°उत्तरदिक् 85.167°पूर्वदिक् | |
| देशः |
 भारतम् |
| राज्यम् | बिहार |
| विभागः | पटना |
| मुख्यालयः | पटनानगरम् |
| Government | |
| • लोकसभा निर्वाचनक्षेत्राणि |
१. पाटलिपुत्र, २. पटना साहिब, ३. मुङ्गेर (मुङ्गेरमण्डलेन सह आप्नोति) |
| • विधानसभा निर्वाचनक्षेत्राणि | १४ |
| Area | |
| • योगः | ३,२०२ km२ |
| Population (२०११) | |
| • योगः | ५८,३८,४६५ |
| • Rank | (भारतदेशे- १५तम)[१] |
| • Density | १,८००/km२ |
| • Urban | २५,१४,५९० |
| जनसङ्ख्याशास्त्रम् | |
| • साक्षरता (२०११) | ७०.६८% |
| • लिङ्गानुपात | १.८९७ ♂/♀ |
| Time zone | UTC+५:३० (भा॰मा॰स॰) |
| मुख्यराजमार्गः | रा॰रा॰ ३०, रा॰रा॰ ८३ |
| Website | patna.nic.in |
२०११ तमे वर्षे इदं बिहारराज्यस्य सर्वाधिकजनसङ्ख्यायुक्तमण्डलं भारतस्य पञ्चदशं जनसङ्ख्यायुक्तमण्डलं च अस्ति ।
इतिहासः
सम्पादयतुपटना विश्वस्य प्राचीनतमेषु निरन्तरनिवासस्थानेषु अन्यतमम् अस्ति । मगधराजेन ४९० ई॰पू॰ तमे वर्षे अस्य स्थापना कृता । पाटलिपुत्रम् इति नाम्ना प्रसिद्धा प्राचीनपटना हर्यक-नन्द-मौर्य-शुङ्ग-गुप्त-पालसाम्राज्येषु मगधसाम्राज्यस्य राजधानी आसीत् । पाटलिपुत्रं विद्या-ललितकला-योः पीठम् आसीत् ।
आधुनिक-इतिहासः
सम्पादयतुआधुनिकपटनामण्डलस्य निर्माणं १७७० तमस्य वर्षस्य सितम्बर्-मासे बिहारस्य राजस्व-विषयेषु निरीक्षणार्थं ब्रिटानीयैः प्रदेशीयपरिषद्-रूपेण कृतम् । १७९३ तमे वर्षे पटना पृथक् न्यायिकमण्डलम् अभवत् । अनेन आधुनिकमण्डलस्य आधारः अभवत् ।
राज्ये मण्डलानां पुनर्गठनं १९७२ तमे वर्षे अभवत् । ९ नवम्बर १९७२ तमे वर्षे पटनामण्डलस्य बिहारशरीफ अनुमण्डलम् उत्कीर्णं कृत्वा नालन्दामण्डलस्य निर्माणं कृतम् ।
भूगोलः
सम्पादयतुपटनामण्डलस्य क्षेत्रफलं ३,२०२ वर्गकिलोमीटर् अस्ति, पश्चिमदिशि सोननदी, उत्तरदिशि गङ्गानदी च स्तः । दक्षिणे नालन्दा-अरवल-जहानाबादमण्डलैः, पूर्वदिशि बेगूसरायमण्डलेन, आग्नेयदिशि लखीसरायमण्डलेन च सीमान्तम् अस्ति ।
अनुमण्डलानि
सम्पादयतुपटनामण्डले षट् अनुमण्डलानि सन्ति —
- पटना सदर
- पटना साहिब
- बाढ (बाढ़)
- दानापुरम्
- मसौढी (मसौढ़ी)
- पालीगञ्ज
विधानसभानिर्वाचनक्षेत्राणि
सम्पादयतुइदं मण्डलं चतुर्दशसु विधानसभानिर्वाचनक्षेत्रेषु विभक्तम् अस्ति —
- १७८ मौकामा
- १७९ बाढ (बाढ़)
- १८० बख्तियारपुरम्
- १८१ दीघा
- १८२ बाँकीपुरम्
- १८३ कुम्हरार
- १८४ पटना साहिब
- १८५ फतुहा (फ़तुहा)
- १८६ दानापुरम्)
- १८७ मनेर
- १८८ फुलवारी (अ॰जा॰)
- १८९ मसौढी (मसौढ़ी) (अ॰जा॰)
- १९० पालीगञ्ज
- १९१ बिक्रम्
लोकसभानिर्वाचनक्षेत्राणि
सम्पादयतुअस्मिन् मण्डले त्रीणि लोकसभानिर्वाचनक्षेत्राणि सन्ति —
- ३० पटना साहिब इति बख्तियारपुरं, दीघा, बाँकीपुरं, कुम्हरार, पटना साहिब, फतुहा च एतेभ्यः छादयति ।
- ३१ पाटलिपुत्र इति दानापुरं, मनेर, फुलवारी, मसौढी, पालीगञ्ज, बिक्रं च एतेभ्यः छादयति ।
- २८ मुङ्गेर इति बाढ, मोकामा च एताभ्यां छादयति, मुङ्गेरमण्डलेन सह आप्नोति च ।
-सङ्ख्याः निर्वाचनक्षेत्रसङ्ख्यां सूचयन्ति ।
जनसङ्ख्याशास्त्रम्
सम्पादयतु२०११ जनगणनानुसारं पटनामण्डलं बिहारराज्यस्य १५तमं जनसङ्ख्यायुक्तं मण्डलम् अस्ति, यस्य जनसङ्ख्या ५८,३८,४६५ अस्ति, निकारगुवादेशस्य अथवा अमेरिकीराज्यस्य मेरिलैण्ड-राज्यस्य तुल्यम् अस्ति । एतस्य मण्डलस्य जनसङ्ख्यासान्द्रता अस्ति १,८२३ प्रति वर्गकिलोमीटर् । २००१–२०११ दशके अस्य जनसङ्ख्यावृद्धिः २२.३४% आसीत् । पटनामण्डलस्य लिङ्गानुपातः अस्ति प्रत्येकं १,००० पुरुषाणां कृते ८९७ महिलानां, साक्षरतादरः अस्ति ७०.६८% । अनुसूचितजातिः अनुसूचितजनजातिः च क्रमशः जनसङ्ख्यायाः १५.७७%, ०.१५% च स्तः ।
भारतस्य २०११ जनगणनासमये अस्मिन् मण्डले ४६.३५% जनसङ्ख्या मगहीं, ४३.७७% हिन्दीं, ५.१९% उर्दूं, २.६७% भोजपुरीं, १.२४% मैथिलीं च प्रथमाभाषारूपेण उक्तवन्तः ।
सम्बद्धाः लेखाः
सम्पादयतुसन्दर्भाः
सम्पादयतु- ↑ "District wise population in India as of 2011 census" [२०११ जनगणनानुसारं भारतदेशे मण्डलेन जनसङ्ख्या]. updateOX. २४-०५-२०११. Archived from the original on २९-१२-२०१७. आह्रियत २८-१२-२०१७.