प्रमाणम्

प्रमाकरणं प्रमाणम् । अथवा प्रतीयते अनेन इति प्रमाणम् । नवविधप्रमानानि सन्ति । तत्र पुनः वेदान्तिनः षट् प्रमाणानि अङ्गीकुर्वन्ति । नैय्यायिकाः चत्वारि एव प्रमाणानि इति । एवम् अत्र अनेके विकल्पाः सन्ति ।

न्यायशास्त्रे प्रमाणानि

न्यायशास्त्रे प्रत्यक्षम्, अनुमानम्, उपमानम् शाब्दः इति प्रमाणचतुष्टयम् अभ्युपगच्छन्ति। न्यायशास्त्रे अनुमानप्रमाणविषये महान् विचारः प्रवृ्त्तः।

प्रत्यक्षप्रमाणम्

इन्द्रियार्थसन्निकर्षजन्यं ज्ञानं प्रत्यक्षम्। साक्षात्कारिणी इन्द्रियजा च या सा प्रत्यक्षप्रमा इत्युच्यते । प्रत्यक्षं द्विविधम्- सविकल्पकं निर्विकल्पकं चेति। नामजात्यादियोजनात्मकं डित्थोथं ब्राह्मणोयं श्यामोयमिति विशेषणविशेष्यावगाहि ज्ञानं सविकल्पकम्। नामजात्यादियोजनाहीनं वस्तुमात्रावगाहि किञ्चिदिदम् इति ज्ञानम् निर्विकल्पकम्।

अनुमानप्रमाणम्

अनुमितिकरणम् अनुमानम् । यथा पर्वतो वह्निमान् धूमाद्। अनुमाने धूमज्ञानत्रयं भवति ।

यत्र यत्र धूमः तत्र तत्र वह्निः इत्याकारकव्याप्तिज्ञानम् ।
पर्वतः धूमवान् इत्याकारक पक्षधर्मताज्ञानम् ।
वह्निव्याप्यो धूमवान् अयं पर्वतः इत्याकारक लिङ्गपरामर्शज्ञानम् ।

अत्र तृतीयं ज्ञानं वर्तते लिङ्गपरामर्शः । व्याप्तिबलेन अर्थगमकं लिङ्गम् । यथा धूमः अग्नेः लिङ्गम् ।यत्र यत्र धूमः तत्र तत्र वह्निरिति साहचर्यनियमः व्याप्तिः ।तस्यां गृहीतायामेव व्याप्तौ धूमोऽग्निं गमयति । अतो व्याप्तिबलेन अग्न्यनुमापकत्वाद् धूमाग्नेर्लिङ्गम् ।“यत्र यत्र धूमः तत्र तत्र वह्निः”।

उपमानप्रमाणम्

उपमितिकरणम् उपमानम्। अतिदेशवाक्यार्थस्मरणसहकृतं गोसदृशविशिष्टपिण्डज्ञानम् उपमानम् । उदाहरणम्--

गवयमजानन्नपि नागरिको “यथा गौस्तथा गवयः” इति वाक्यं कुतश्चिदारण्यकपुरुषात् शृणोति इति सादृश्यज्ञानम् ।
वनं गत्वा वाक्यार्थं स्मरन् यदा गोसदृश्यविशिष्टं पिण्डं पस्यति तदा तद्वाक्यार्थस्मरणसहकृतं गोसदृश्यविशिष्टपिण्डज्ञानं भवति इति अतिदेशवाक्यार्तस्मरणम् । एतत् करणं भवति अपि च उपमानम् ।
यदा नागरिकः वने गोसदृशपिण्डं पश्यति तदा “अयं गवयपदवाच्यः” इति ज्ञानं भवति । एतद् संज्ञासंज्ञिसम्बन्धज्ञानम्/उपमितिः/फलं भवति ।

शब्दप्रमाणम्

आप्तवाक्यं शब्दः। आप्तस्तु यथार्थवक्ता। शब्दः(करणम्)- पदज्ञानम्- पदार्थोपस्थितिः- शाब्दबोधः(फलम्)वाक्यार्थज्ञानम् । आप्तस्तु यथाभूतस्य अर्थस्य उपदेष्टा पुरुषः। वाक्यं तु आकाङ्क्षायोग्यता सन्निधिमतां पदानां समूहः।

"गौरश्वः पुरुषो हस्ती" इति पदानि न वाक्यम्। परस्पराकाङ्क्षाविरहात्॥
"वह्निना सञ्चति". इति न वाक्यं योग्यताविरहात्॥
एकैकशः प्रहरे प्रहरे असहोच्चारितानि"गामानथ" इत्यादि पदानि न वाक्यम्।सत्यमपि परस्पराकाङ्क्षायां सत्यामपि परस्पर-अन्वययोग्यतायां परस्पर सानिध्याभावात्।

अर्थापत्तिप्राणम्

मीमांसकाः वेदान्तिनश्च “अर्थापत्तिप्रमाणम्” इति अतिरिक्तप्रमाणम् अङ्गीकुर्वन्ति । “अनुपपद्यमानर्थदर्शनात् तदुपपादकीभूतार्थान्तरकम्पनम् अर्थापत्तिः ।” (रात्रिभोजनं विना)अनुपपद्यमानस्य पीनत्वरूपार्थस्य दर्शनात् तत् पीनत्वस्य उपपादकीभूतस्य रात्रिभोजनरूपार्थान्तरस्य कल्पनम् अर्थापत्तिः।“ येन विना यदनुपपन्नं तत् तेन कल्प्यते इति अर्थापत्तिः।” रात्रिभोजनं विना पीनत्वम् अनुपपन्नम् अतः पीनत्वं रात्रिभोजनेन कल्प्यते।

अर्थस्य आपत्तिः अर्थापत्तिः इति षष्ठीतत्पुरुष समासः । प्रमा इत्यर्थः ।
अर्थस्य आपत्तिः यस्मात् अर्थापत्तिः इति बहुव्रीहि समासः । प्रमाणम् इत्यर्थः ।

पीनो देवदत्तो दिवा न भुङ्क्तॆ इति दृष्टे श्रुते वा रात्रिभोजनं कल्प्यते । इत्युक्ते देवदत्तस्य रात्रिभोजनं विनापि पीनत्वं न उपपद्यते । अतः अनुपपद्यमानस्य पीनत्वस्य दर्शनात् पीनत्वोपपादकीभूत अर्थान्तरस्य रात्रिभोजनस्य कल्पनम् अर्थापत्तिः ।

अनुपलब्धिप्रमाणम्

अभावोऽपि प्रमाणाभावः । नास्तीत्यस्यार्थस्यासन्निकृष्टस्य ।