भारतीयप्रौद्यौगिकसंस्थानम्

भारतीयप्रौद्योगिकसंस्थानानि (Indian Institutes of Technology) एतानि स्वायत्तानि प्रोद्योगिकानि संस्थानानि सन्ति । एतानि राष्ट्रे मुख्यसंस्थाननि इति परिगणितानि सन्ति । एतानि देशस्य आर्थिकसामाजिकाभिवृद्ध्यै साहाय्यमाचरेयुः। १९६१ तमवर्षस्य अधिनियमानुसारं सप्तस्थानेषु एतानि स्थापितानि । तानि स्थानानि खरगपुरम् ,नवदेहली, गुवहाटी , रूर्की मुम्बयी, चेन्नै कानपुरम् च । एतानि अतिरिच्य २०१० अधिशासनेन नूतनतया नवप्रौद्यौगिकसंस्थानानि स्थापितानि तानि भुवनेश्वरे, गान्धिनगरं , हैदाराबादनगरे , इन्दोरनगरे रूपनगर , पटना मण्डी च । नवमं तु बनारस् हिन्दुविश्वविद्यालयः। एतानि प्रवेशार्थं सामान्यपरीक्षां चालयन्ति ।

Madras
(Chennai)

Delhi
(New Delhi)

Guwahati

Kanpur

Kharagpur

Bombay
(Mumbai)

Roorkee

Varanasi

Bhubaneswar

Gandhinagar

Hyderabad

Indore

Jodhpur

Mandi

Patna

Ropar
(Rupnagar)

Location of the IITs. IIT name (city/town, if different than name)

नामानि	संक्षिप्तनाम	स्थापनावर्षम्	नगरम्	राज्यम्/के.शासितप्रदेशः
खरगपुरम्	IITKGP	१९५१	खरगपुरम्	पश्चिमबङ्गाल
मुम्बयी	IITB	१९५८	मुम्बयी	महाराष्ट्रम्
चेन्नै	IITM	१९५९	चेन्नै	तमिळ्नाडु
कानपुर	IITK	१९५९	कानपुर	उत्तरप्रदेशः
नवदेहली	IITD	१९६१(*१९६३)	नवदेहली	देहली
गुवहाटी	IITG	१९९४	गुवहाटी	असम
रूर्की	IITR	१८४७(*२००१)	रूर्की	उत्तराखण्डः

महत्त्वं च प्रौद्योगिक्याः क्षेत्रे देशस्य प्रमुखसंस्थाः इति शासनस्य स्वशक्तयः, कर्तव्यानि, रूपरेखा च निर्धारयति।

अस्मिन् अधिनियमे सम्प्रति त्रयोविंशतिः IIT-संस्थाः सूचीबद्धाः सन्ति ।

२००८अधिनियमानुसारं स्थापितानि नूतनानि

नामानि	संक्षिप्तनाम	स्थापनावर्षम्	नगरम्	राज्यम्/के.शासितप्रदेशः
रूपनगर	IITRPR	२००८	रूपनगर	पञ्जाब्
भुवनेश्वरम्	IITBBS	२००८	भुवनेश्वरम्	ओरिस्सा
हैदराबाद्	IITH	२००८	हैदराबाद्	आन्ध्रप्रदेशः
गान्धिनगरम्	IITGN	२००८	गान्धिनगरम्	गुजरात
पटना	IITP	२००८	पटना	बिहार
जोधपुरम्	IITJ	२००८	जोधपुरम्	राजास्थानम्
मण्डी	IITMANDI	२००९	मन्डी	हिमाचलप्रदेशः
इन्दोर	IITI	२००९	इन्दोर	मध्यप्रदेशः
वाराणसी (बहिवि)	IITBHU	१९१६(*२०११)	वाराणसी	उत्तरप्रदेशः

पश्चिमबङ्गस्य खड़गपुरे हिजलीनिरोधशिबिरस्य स्थले १९५० तमे वर्षे मेमासे प्रथमभारतीयप्रौद्योगिकीसंस्थानस्य स्थापना अभवत् ।भारतीयप्रौद्योगिकीसंस्थानम् इति नाम १९५१ तमे वर्षे अगस्तमासस्य १८ दिनाङ्के मौलाना अबुलकलाम आजादेन संस्थायाः औपचारिक उद्घाटनात् पूर्वं स्वीकृतम् ।

इतिहास:

हिजलीनिरोधशिबिरस्य कार्यालयम् आईआईटी खड़गपुरस्य प्रथमशैक्षणिक भवनरूपेण कार्यकरोती स्म। पश्चिमबंगस्य खड़पुरे हिजलीनिरोधशिबिरस्य स्थले १९५० तमे वर्षे मेमाषे । प्रथम भारतीयप्रौद्योगिकीसंस्थानम अभवत्।

१९५६ तमे वर्षे सितम्बरमासस्य १५ दिनाङ्के भारतस्य संसदेन भारतीयप्रौद्योगिक्याः (खरगपुर) अधिनियमः पारितः, तस्य राष्ट्रियमहत्त्वसंस्था इति घोषितम् । भारतस्य प्रथमः प्रधानमन्त्री जवाहरलाल नेहरू १९५६ तमे वर्षे IIT Kharagpur इत्यस्य प्रथमे दीक्षान्तसम्बोधने अवदत् यत् ।

१९५६ तमे वर्षे सितंबरमासस्य १५ दिनांके भारतस्य संसदेन भारतीय प्रोधिगिक्या:( खरगपुर) अधिनियम: पारित:, तस्य राष्ट्रीय महत्व संस्था इति घोसितम्। भारतस्य प्रथमः प्रधानमन्त्री जवाहरलाल नेहरू १९५६ तमे वर्षे IIT Kharagpur इत्यस्य प्रथमे दीक्षान्तसम्बोधने अवदत् यत् ।

सरकारसमित्याः अनुशंसया बम्बई (१९५८), मद्रास (१९५९), कानपुर (१९५९), दिल्ली (१९६१) इत्यत्र चत्वारि परिसराणि स्थापितानि । एतेषां परिसरानाम् स्थानं प्रादेशिक-असन्तुलनं निवारयितुं सम्पूर्णे भारते विकीर्णं कर्तुं चयनितम् आसीत् ।भारतीयप्रौद्योगिकीसंस्थानां अधिनियमस्य संशोधनं कृत्वा नूतनानां IIT-संस्थानां योजनं प्रतिबिम्बितम् अभवत् ।

१९७२ तमे वर्षे IIT-परिषदः दशम-समागमे तत्कालीनस्य IT-BHU इत्यस्य IIT-रूपेण परिवर्तनस्य अपि प्रस्तावः अभवत् तथा च IIT Council इत्यनेन तदर्थं समितिः नियुक्ता परन्तु राजनैतिककारणात् तदा इष्टं परिवर्तनं प्राप्तुं न शक्यते स्म।

२००१ तमे वर्षे IIT Roorkee परिवर्तनं IIT रूर्की इति कृतम् ।विगतकेषु वर्षेषु नूतनानां IIT-स्थापनस्य दिशि अनेकाः विकासाः अभवन् । २००३ तमे वर्षे अक्टोबर्-मासस्य १ दिनाङ्के प्रधानमन्त्री अटलबिहारीवाजपेयी "विद्यमानशैक्षणिकसंस्थानां उन्नयनं कृत्वा अधिकानि आईआइटी-निर्माणस्य योजनां घोषितवान् येषु आवश्यकप्रतिज्ञा क्षमता च वर्तते तदनन्तरं विकसितानां विकासानां कारणात् एस के जोशी समितिः, नवम्बर २००३ तमे वर्षे, पञ्चसंस्थानां चयनस्य मार्गदर्शनार्थं, ये आईआईटी-रूपेण परिणताः भविष्यन्ति, तेषां निर्माणं जातम् सरकारसमित्याः प्रारम्भिकसिफारिशानां आधारेण नूतनानि IIT-संस्थाः सम्पूर्णे देशे प्रसारणीयाः इति निर्णयः अभवत्।

यदा सर्वकारेण एतत् प्रादेशिक-असन्तुलनं सम्यक् कर्तुं इच्छा प्रकटिता तदा १६ राज्यानि IIT-इत्यस्य आग्रहं कृतवन्तः । यतः एस के जोशी समितिः आईआईटी भवितुं आकांक्षिणां संस्थानां कृते कठोरमार्गदर्शिकाः निर्धारितवती, अन्तिमविचारार्थं केवलं सप्तमहाविद्यालयाः एव चयनिताः। भारतात् बहिः IIT-संस्थाः उद्घाटयितुं योजनाः अपि ज्ञायन्ते, यद्यपि अस्मिन् विषये बहु प्रगतिः न अभवत् । अन्ततः ११ तमे पञ्चवर्षीययोजनायां नूतनानां IIT-स्थापनार्थं अष्टराज्यानां चिह्नं कृतम् ।

भारतात् बहिः IIT-संस्थाः उद्घाटयितुं योजनाः अपि ज्ञायन्ते, यद्यपि अस्मिन् विषये बहु प्रगतिः न अभवत् । अन्ततः ११ तमे पञ्चवर्षीययोजनायां नूतनानां IIT-स्थापनार्थं अष्टराज्यानां चिह्नं कृतम्। २००८ तः २००९ पर्यन्तं गान्धीनगर, जोधपुर, हैदराबाद, इन्दौर, पटना, भुवनेश्वर, रोपार, मण्डी इत्यादिषु अष्टौ नवीनाः आईआइटी-संस्थाः स्थापिताः ।

सर्वेषां भारतीयप्रौद्योगिकीसंस्थानां (IITs) कृते २०१७-१८ तमस्य वर्षस्य बजटस्य कृते केन्द्रसर्वकारेण सम्पूर्णं आवंटनं ₹७० अरब (US$८८० मिलियन) इत्यस्मात् किञ्चित् अधिकं आसीत् परन्तु अमेरिकादेशे तृतीयकशिक्षणार्थं भारतीयछात्रैः व्ययितस्य समुच्चयधनस्य व्ययः केन्द्रसर्वकारः सर्वेषु IIT-संस्थासु यत् व्यययति तस्मात् प्रायः षड्गुणाधिकम् आसीत् ।केन्द्रसर्वकारः सर्वेषु IIT-संस्थासु व्ययः करोति ।

२०२३ तमस्य वर्षस्य जूनमासे भारतस्य तंजानिया-देशस्य च शिक्षाधिकारिभिः घोषितं यत् तंजानिया-देशस्य स्वायत्तक्षेत्रे जन्जिबार-नगरे प्रथमं विदेशीयं आईआइटी-परिसरं स्थापितं भविष्यति, यत् आईआईटी-मद्रासस्य उपग्रहपरिसररूपेण अस्मिन् परिसरे २०२३ तमस्य वर्षस्य अक्टोबर्-मासे कक्षाः आरभ्यन्ते ।

संगठनात्मक संरचना:

भारतस्य राष्ट्रपतिः पदेन आगन्तुकः अस्ति। अवशिष्टशक्तयः च सन्ति । राष्ट्रपतिस्य प्रत्यक्षतया अधीनं IIT परिषदः अस्ति, यस्मिन् केन्द्रसर्वकारे तकनीकीशिक्षायाः प्रभारीमन्त्री, सर्वेषां IIT-संस्थानां अध्यक्षाः, सर्वेषां IIT-निदेशकाः, विश्वविद्यालय-अनुदान-आयोगस्य अध्यक्षः, CSIR-सङ्घस्य महानिदेशकः, द IISc इत्यस्य अध्यक्षः, IISc इत्यस्य निदेशकः, संसदस्य त्रयः सदस्याः, शिक्षामन्त्रालयस्य संयुक्तपरिषदः सचिवः, केन्द्रसर्वकारस्य, AICTE इत्यस्य, आगन्तुकस्य च प्रत्येकं त्रयः नियुक्ताः।

IIT परिषदः अन्तर्गतं प्रत्येकस्य IIT इत्यस्य गवर्नर्मण्डलं भवति । राज्यपालमण्डलस्य अन्तर्गतं निदेशकः अस्ति, यः IIT इत्यस्य मुख्यः शैक्षणिकः कार्यकारी च अधिकारी अस्ति ।] निदेशकस्य अधीनं संगठनात्मकसंरचने उपनिदेशकः आगच्छति । निदेशकस्य उपनिदेशकस्य च अधीनं डीनः, विभागप्रमुखाः, रजिस्ट्रारः, छात्रपरिषदः अध्यक्षः, हॉलप्रबन्धनसमितेः अध्यक्षः च आगच्छन्ति।

रजिस्ट्रारः IIT इत्यस्य मुख्यप्रशासनिकपदाधिकारी अस्ति तथा च दैनन्दिनकार्यक्रमस्य अवलोकनं करोति ।विभागप्रमुखानाम् (HOD) अधः संकायसदस्याः (प्रोफेसराः, एसोसिएट् प्रोफेसराः, सहायकप्रोफेसराः च) सन्ति । वार्डेन्-जनाः हॉल-प्रबन्धनसमितेः अध्यक्षस्य अधीनं आगच्छन्ति ।

प्रौद्योगिकी संस्थान अधिनियम:

प्रौद्योगिकीसंस्थानकानूनम् (संसदीयविधानम्) भारतीयप्रौद्योगिकीसंस्थानां (IITs) उपाधिप्रदानशक्तिसहितं कानूनीस्थितिं ददाति । २० डिसेम्बर् १९६१ तमे वर्षे १९६१ तमस्य वर्षस्य अधिनियमसङ्ख्या ५९ इति राजपत्रे अधिसूचितं, १९६२ तमे वर्षे एप्रिलमासस्य १ दिनाङ्के प्रभावी अभवत्।अधिनियमेन एताः संस्थाः राष्ट्रियमहत्त्वसंस्थाः इति अपि घोषिताः सन्ति।

शैक्षणिक

भारतस्य अन्येभ्यः अभियांत्रिकीमहाविद्यालयेभ्यः अपेक्षया आईआईटी-संस्थाः तुल्यकालिकरूपेण अधिकं अनुदानं प्राप्नुवन्ति । यद्यपि अन्येभ्यः अधिकांशेभ्यः अभियांत्रिकीमहाविद्यालयेभ्यः कुलसरकारीवित्तपोषणं प्रतिवर्षं प्रायः ₹ १००–२०० मिलियन ($२–४ मिलियन) भवति, तथापि प्रत्येकस्य IIT कृते प्रतिवर्षं ₹ ९००–१३०० मिलियन ($१९–२७ मिलियन) मध्ये राशिः भिद्यते अन्येषु धनस्रोतेषु छात्रशुल्कं, उद्योगात् शोधवित्तपोषणं च पूर्वविद्यार्थीनां योगदानं च अन्तर्भवति । IIT-मध्ये संकाय-छात्र-अनुपातः १:६ तः १:८ पर्यन्तं भवति ।IIT परिषदः (SCIC) स्थायीसमितिः विभागवाररूपेण प्रयुक्तं संकाय-छात्र-अनुपातस्य निम्नसीमाम् 1:9 इति निर्धारयति । आईआईटीस् स्नातकछात्रशुल्कं प्रायः ८०% अनुदानं ददति तथा च ठाकरसमित्याः (१९५९-१९६१) अनुशंसानाम् अनुसारं सर्वेभ्यः प्रौद्योगिकीस्नातकोत्तरछात्रेभ्यः शोधविद्वानेभ्यः (पीएचडी) छात्रवृत्तिः प्रदास्यन्ति स्नातकस्य छात्राणां व्ययः प्रतिवर्षं प्रायः ₹१८०,००० भवति । ओबीसी, एसटी, एससी श्रेणीयाः छात्राः, महिलाछात्राः अपि च शारीरिकरूपेण चुनौतीपूर्णाः छात्राः अपि छात्रवृत्तेः अधिकारिणः सन्ति ।

विभिन्नाः IIT-संस्थाः स्वायत्तरूपेण कार्यं कुर्वन्ति, तथा च राष्ट्रिय-महत्त्व-संस्थानां रूपेण तेषां विशेष-स्थितिः IIT-इत्यस्य सुचारु-सञ्चालनस्य सुविधां करोति, यत् क्षेत्रीय-तथा छात्र-राजनीत्याः च वस्तुतः मुक्तं भवति एतादृशी स्वायत्ततायाः अर्थः अस्ति यत् आईआईटी-संस्थाः स्वपाठ्यक्रमं निर्माय शैक्षिक-आवश्यकतानां परिवर्तनस्य शीघ्रं अनुकूलतां प्राप्तुं शक्नुवन्ति, नौकरशाही-बाधाभ्यः मुक्ताः । आईआईटी-संस्थानां आन्तरिकनीतिनिर्णयेषु (संकायनियुक्तिः पाठ्यक्रमश्च) सर्वकारस्य प्रत्यक्षं नियन्त्रणं नास्ति किन्तु आईआईटीपरिषदे प्रतिनिधित्वं भवति सर्वेषु IIT मध्ये शिक्षणस्य माध्यमं आङ्ग्लभाषा अस्ति ।

इलेक्ट्रॉनिकपुस्तकालयेषु छात्राः ऑनलाइनपत्रिकाः, पत्रिकाः च प्राप्तुं शक्नुवन्ति । IITs तथा IISc, Bengaluru इत्यनेन शिक्षामन्त्रालयेन सह एकां उपक्रमः कृतः यत् प्रौद्योगिकी वर्धितशिक्षणस्य राष्ट्रियकार्यक्रमस्य अन्तर्गतं विभिन्नविषयाणां वास्तविकव्याख्यानानां निःशुल्कं ऑनलाइन-वीडियो प्रदातुं शक्यते। सर्वेषां छात्राणां कृते गुणवत्तापूर्णशिक्षा सुलभा भवतु इति एषा उपक्रमः क्रियते।

प्रत्येकस्य IIT इत्यस्य शैक्षणिकनीतयः तस्य सिनेट्-समित्या निर्णयाः भवन्ति । अस्मिन् IIT इत्यस्य सर्वे प्राध्यापकाः छात्रप्रतिनिधिः च सन्ति । पाश्चात्यविश्वविद्यालयानाम् अनेकानाम् अपेक्षया येषु निर्वाचितं सिनेट् भवति, IIT-संस्थासु शैक्षणिकसीनेट् अस्ति । पाठ्यक्रमं, पाठ्यक्रमं, परीक्षां, परिणामं च नियन्त्रयति, अनुमोदयति च, विशिष्टशैक्षणिकविषयान् अवलोकयितुं समितिः नियुक्तं च करोति । शैक्षिकमानकानां निर्वाहार्थं संस्थायाः शिक्षण-प्रशिक्षण-संशोधन-क्रियाकलापानाम् समये समये सिनेट्-द्वारा समीक्षा क्रियते । एकस्य IIT इत्यस्य निदेशकः पदेन सिनेट्-समितेः अध्यक्षः भवति ।

सर्वे IITs कार्यप्रदर्शनमूल्यांकनस्य क्रेडिट् प्रणालीं अनुसरन्ति, यत्र पाठ्यक्रमानाम् आनुपातिकं भारं तेषां महत्त्वस्य आधारेण भवति । कुलाङ्काः (प्रायः १०० मध्ये) ग्रेड्-आधारं भवन्ति, यत्र ग्रेड-मूल्यं (१० मध्ये) अङ्कानां परिधिं प्रति नियुक्तं भवति । कदाचित् समग्रवर्गस्य समग्रप्रदर्शनं विचार्य सापेक्षिकं ग्रेडिंग् क्रियते । प्रत्येकं सेमेस्टरस्य कृते छात्राणां प्रदर्शनस्य आधारेण 0 तः 10 पर्यन्तं स्केलेन ग्रेडिंगं भवति, सर्वेभ्यः पाठ्यक्रमेभ्यः ग्रेड-अङ्कानां भारित-सरासरीं गृहीत्वा, तेषां स्वस्व-क्रेडिट-बिन्दुभिः सह प्रत्येकं सेमेस्टरमूल्यांकनं स्वतन्त्रतया क्रियते ततः सर्वेषां सेमेस्टरानाम् उपरि भारितसरासरीयाः उपयोगः संचयी ग्रेडबिन्दुसरासरी (CGPA अथवा CPI—Cumulative Performance Index इति नाम्ना प्रसिद्धः) गणनाय भवति।

Rampur Hall at IIT (BHU) Varanasi
Transit Campus of IIT Bhubaneswar
Math dept. in IIT Delhi with Main Building in background
Transit Campus of Indian Institute of Technology Gandhinagar located at Government Engineering College, Chandkhea, Ahmedabad
Academic Complex, IIT Guwahati
Transit Campus ।of IIT Hyderabad located at Ordnance Factory(ODF)
PACL Campus of IIT Indore
Library at IIT Kanpur
Main Building of IIT Kharagpur