महावाक्यानि
महावाक्यानि वेदान्तस्य अद्वैतविद्यालयलक्षणम् । अधिकतया महावाक्यानां संख्या चत्वारः स्मृताः । अन्येषां महावाक्यानां इव अद्वैतवेदान्तस्य मूलभूतं ब्रह्म आत्मनयोः एकत्वं च व्याख्यायते ।
- तत्त्वमसि
- अहं ब्रह्मास्मि
- प्रज्ञानं ब्रह्म
- अयम् आत्मा ब्रह्म
तानि वचनानि आत्मा यः जीवः सः ब्रह्माङ्गः अभिव्यक्तिः च इति अन्वेषणस्य समर्थनम् इति व्याख्यायते ।
चत्वारः सिद्धान्तः महावाक्याः
सम्पादयतुयद्यपि बहवः महावाक्याः सन्ति तथापि चतुर्णां वेदानां प्रत्येकं एकैकं चत्वारः प्रायः "महावाक्याः" इति उल्लिखिताः सन्ति । अन्ये महावाक्याः सन्ति:
- एकं एक द्वितीयं ब्रह्म
- सोऽहम्
- सर्वं खल्विदं ब्रह्म
- एतद्वैतत्
अद्वैतवेदान्ते संन्यासदीक्षिताः जनाः चत्वारि [प्रधानाः] महावाक्यानि चत्वारि मन्त्ररूपेण उपदिष्टानि सन्ति, "यस्मिन् व्यक्तिः आत्मनः ब्रह्मणि अविच्छिन्नरूपेण विलीयते" इति एतत् उच्चतमं अवस्थां प्राप्तुं। अद्वैतवेदान्तपरम्परानुसारं चत्वारि उपनिषत्वाक्यानि सत्, ब्रह्म, चेतना इति जीवात्मनः यथार्थपरिचयं सूचयन्ति। वेदान्तपरम्परानुसारं सर्वेषां उपनिषदानां विषयः सारश्च समानः एव, सर्वे उपनिषदाः महावाक्याः एतस्यैकं सार्वत्रिकं सन्देशं संक्षिप्तसंक्षिप्तवाक्यरूपेण व्यञ्जयन्ति। पश्चात् संस्कृतप्रयोगे महावाक्यपदस्य अर्थः "प्रवचनम्" इति, विशेषतया च दार्शनिकदृष्ट्या उच्छ्रितविषये प्रवचनम् अभवत् ।
तत्त्वमसि
सम्पादयतु
छान्दोग्योपनिषत् ६.८.७ इत्यत्र तत् सत्, "अस्ति" इति, अस्तित्वं, सत्तां निर्दिशति । सत्, तर्हि सत्यं तत्त्वं मूलं वा सर्वस्य वा उत्पत्तिः, तत्वं च आत्मा, यत् मूलतः व्यक्तिः अस्ति।
वेदान्तपरम्परा ब्रह्मसूत्रेषु यथा उक्तं तथैव ब्रह्मणा सह समीकरणं करोति, तथापि छान्दोग्योपनिषत् एव ब्रह्म न निर्दिशति।
व्याख्या
सम्पादयतुप्रमुखाः वेदान्तविद्यालयाः अस्य वाक्यस्य भिन्नाः व्याख्याः प्रददति:
- अद्वैतवेदान्तः - 'तत्', ब्रह्म, तथा 'त्वम्', आत्मा के निरपेक्ष समता।
- शुद्धाद्वैतः - 'तत्' व्यक्तिगत आत्मनः च मध्ये "तत्त्वे" एकत्वं; किन्तु 'तत्' इति समग्रं आत्मनः भागः।
- विशिष्टाद्वैतः - 'त्वम्' जीव-अन्तर्यामि ब्रह्म सूचयति यदा तु 'त' जगत-करण ब्रह्म निर्दिशति।
- द्वैताद्वैतः - 'तत्' इति समग्रस्य भागत्वेन व्यक्तिगतात्मना समाना अभेदः भेदः च।
- माधवाचार्यस्य द्वैतः - स आत्मा-तत् त्वम् असि संस्कृते वस्तुतः सा आत्म-अतत् त्वम् असि अथवा "आत्मा, त्वं, त्वं न ईश्वरः" इति। यथा "त्वं परमस्य सेवकः"।
- अचिन्त्यभेदाभेदः - अचिन्त्यैकत्वं भेदश्च व्यक्तिगतात्मनो समग्रस्य भागत्वेन यः 'तत्' अस्ति।
अहं ब्रह्मास्मि
सम्पादयतुअहं ब्रह्मस्मि अद्वैतवेदान्तस्य मूलदर्शनम् अस्ति, यत् ब्रह्मणा सह आत्मनः निरपेक्षं एकतां सूचयति।
व्याख्यानानि
सम्पादयतुअस्मिन् खण्डे टिप्पण्यां शङ्करः व्याख्यायते यत् अत्र ब्रह्म न सगुणः; क्षणिकं सत्ता शाश्वतं न भवितुम् अर्हति इति; अनन्तं सर्वव्यापी ब्रह्म विषये तत् ज्ञानं आज्ञापितम्; अद्वैतज्ञानमेव अज्ञानं निवारयति इति; सादृश्याधारितं ध्यानं च विचारमात्रमिति। अहं ब्रह्मास्मी इति व्यञ्जनं मन्त्रव्याख्यानमित्यपि कथयति।
अद्वैतबहुल्यं च नित्यं अङ्गहीनं च आत्मा प्रयुक्ते एव विरोधाभासः, न तु अङ्गयुक्ते प्रभावे इति व्याख्यायते। अस्मिन् स्मरणीयव्यञ्जने अहमः शुद्धमानसिकअमूर्तत्वेन स्वयमेव न निमीलितः किन्तु आमूलकविमोचनः एव। ब्रह्माहम-ब्रह्मयोः मध्ये अविद्याभिः पृथक् सत्तारूपेण (द्वैतत्वेन) अनुभवितं समग्रं लौकिकं जगत् अस्ति।
प्रज्ञानं ब्रह्म
सम्पादयतुअर्थम्
सम्पादयतुअधिकांशव्याख्यासु उक्तं यत् "प्रज्ञानम् (संज्ञा) ब्रह्म (विशेषणम्)" इति । केचन अनुवादाः विपरीतक्रमं ददति, यत्र "ब्रह्म प्रज्ञाणम्", विशेषतः "ब्रह्म (संज्ञा) प्रज्ञानम् (विशेषणम्)" इति: "अन्तिमवास्तविकता प्रज्ञा (अथवा चेतना)" इति
अयम् आत्मा ब्रह्म
सम्पादयतुमुण्डकोपनिषत् द्वितीयमुण्डकस्य प्रथमखण्डे आत्मब्रह्मसिद्धान्तस्य परिभाषां व्याख्यानं च करोति ।
यथा प्रज्वलितवह्निः स्वरूपेण स्फुलिङ्गसहस्राणि प्लवति च उत्पद्यते तथा जीवाः स्वरूपेण ब्रह्मणः उत्पद्यन्ते इति आह । ब्रह्म अमरः शरीरं विहाय बाह्यम् आन्तरिकं च नित्यं जनितं मनः विहाय श्वसनं विना तथापि तस्मात् सर्ववस्तूनाम् अन्तः आत्मा उद्भवति । ब्राह्मणात् प्राणात् मनः इन्द्रियाणाम् अन्तरिक्षं वायुज्योतिः जलं पृथिवी सर्वं जायते ।
उपनिषदे २.२.२ श्लोके मुण्डकोपनिषद् आत्मब्रह्मस्य वास्तविकत्वस्य दावान् करोति। श्लोक 2.2.3 ध्यानप्रक्रियायां साहाय्यं ददाति, यथा ॐ. श्लोक 2.2.8 आह- श्लोकः 2.2.8 आत्मज्ञानं धारयन् ब्रह्मणा सह एकभूतः मुक्तः, न कर्मप्रभावितः, शोकात्मसंशयविहीनः, सुखी इति। मण्डुक्योपनिषदं पुनः पुनः ॐ आत्मन् इति उक्तं, तुरिया आत्मन् इति अपि उक्तम् । मण्डुक्योपनिषत् गौडपादस्य अद्वैतवेदान्तस्य आधारं भवति, तस्य मण्डुक्यकारिकायां ।