संत दादुदयाल:

संत दादु दयालजी इत्यस्य जन्म गुजरातप्रान्तस्य अहमदाबादनगरे १५४४ तमे वर्षे (ई. १६०१ तमे वर्षे) अभवत्, यया ईश्वरः कबीरजी १५५१ तमे वर्षे वृद्धबाबारूपेण मिलितवान्। दादुजी अतीव दयालु स्वभावस्य कविः साधुः च आसीत्, अतः सः दादु दयाल इति अपि प्रसिद्धः अस्ति। तस्य अनुयायिनः 'दादुनवासी' इति उच्यन्ते स्म, तस्य नाम अनुवर्तमानः सम्प्रदायः 'दादुपन्थः' इति नाम्ना प्रसिद्धः अस्ति। दादुः हिन्दी, गुजराती, राजस्थानी इत्यादिषु अनेकभाषासु ज्ञाता आसीत्। सः शब्दं सखीं च लिखितवान्। तस्य रचना: प्रेमपूर्णा अस्ति। जातिव्यवस्थायाः उन्मूलनम्, हिन्दु-मुसलमानानाम् एकता इत्यादिषु विषयेषु तस्य पोस्ट् तर्क-प्रेरिताः न अपितु हृदय-प्रेरिताः सन्ति।

दादू दयाल
जन्मतिथिः	1544
जन्मस्थानम्	अहमदाबाद, गुजरात सल्तनत
पूर्वाश्रमनाम	दादुराम
मृत्युतिथिः	1601
मृत्युस्थानम्	नरैना (शहर) श्री दादू पालकांजी भैराणा धाम , राजस्थान, भारत
गुरुः/गुरवः	वृद्ध भगवान, कबीर
तत्त्वचिन्तनम्	भक्ति

आमुख:(परिचय:)

दादु दयालस्य जन्म चैत्रसुदी अष्टमी दिनाङ्के ८ गुरुवासरे १६०१ ई. (१५४४ ई.) लोदिरामस्य नगरगोत्रस्य ब्राह्मणकुटुम्बे अभवत् । भारतस्य गुजरातराज्यस्य अहमदाबादनगरे अस्य जन्म अभवत्।

आध्यात्मिक यात्रा:

दादूजी ७-८ वर्षयः आयुः अस्मिन् गृहे बालकैः सह क्रीडन्ति स्म। तदा कबीर परमेश्वरः दादूजिं जीवन्महात्मनः (वृद्धस्य बाबा) रूपं धृत्वा समागच्छत्। कबीर परमेश्वरः दादूजिं भक्तेः विषये सूचना दत्तवान् यत् पुत्र, प्रभोः भक्ति: सततं कुरु। यथा शिशुः पितामह-पितामही कथा श्रावयन्ति, तथा दादूजीः प्रेम्णा श्रोतुं प्रारब्धवन्तः। अनन्तरं दादूजीः उक्तवन्तः, बाबा, भवन्तः कुत्रतः आगच्छत्? भवन्तः मह्यं अतीव प्रियाः भासन्ते। भवतः कः असि, बाबा? माम् अपि भवद्भिः सह नयतु। कबीर साहेबः अवदत् यत् अहं सतललोकात् आगतः अस्मि मम् नाम कबीरः अस्ति अहं काशीनगरे निवसति। अतः दादु जी उवाच बाबा, कृपया माम् भवतः समीपे एव स्थापयतु। कबीर साहेबः अवदत् यत् प्रथमं त्वं मम् नाम उपदेशं (नाम दीक्षा) गृहाण। दादु जी उवाच यत् इच्छसि तत् देहि, परन्तु यथा त्वं माम् कथयसि यत् जन्ममरणं नास्ति, न च शोकः अस्ति, माम् तत्र नयतु। कबीरसाहेबः तस्मै प्रथमं प्रवचनं दत्तवान् यत् सः स्वघटात् जलं मंत्रित् कृत्वा सुपारीपत्रे पातयित्वा पिबितुं कृतवान्। यस्मात् कारणात् दादु जी त्रिदिनरात्रौ अचेतनः अभवत्। दादुजी इत्यनेन सह क्रीडन्तः बालकाः ग्रामम् आगत्य अवदन् यत् एकः वृद्धः आगत्य दादुं पिबितुं जादूजलं दत्तवान्, येन सः अचेतनः अभवत्। यत्र कबीरसाहेबः स्वशरीरे किञ्चित् निःश्वासं त्यक्तवान्, अतः परिवारजनाः दादुस्य शरीरं न दग्धवन्तः । भगवान् कबीरः स्वात्मना सत्यलोकं (सतलोकम्) गतः। सत्यलोकः तत्र दर्शितः । तृतीये दिने यदा दादुजी इत्यस्य आत्मा पुनः आगतः तदा सः कबीरसाहेबस्य महिमा गायितवान् । तदनन्तरं पितामहः रोदनं कुर्वन् भ्रमति स्म, "वृद्धा बाबा, कृपया दर्शनं ददातु" इति।

अथ एकदा दादु जी साबरमती नदीं गत्वा उक्तवान् हे बाबा भगवन् अद्य दर्शनं ददातु वा, अन्यथा तव सेवकः अद्य अत्र आत्महत्यां करिष्यति। इति चिन्तयित्वा सः किञ्चित् समयं निरूपितवान् यत् यदि त्वं तस्मै एतावता दर्शनं ददासि तर्हि तव दासः जीवितः एव तिष्ठति अन्यथा साबरमती नद्या: जले प्राणाः पतिष्यन्ति। यदा सः समयः व्यतीतः भगवान् न प्रादुर्भूतः तदा दादु जी साबरमती नद्याम् कूर्दितवान्। ततः भगवान् कबीरः तं उद्धृत्य बहिः आगत्य उपविष्टवान् तथा च देव कबीर जी दादुजी इत्यस्मै तस्यैव वृद्धस्य बाबारूपेण प्रकटितः ततः सः पुत्रः अवदत्, अहं कबीरः अस्मि यः भवन्तं सत्यलोकं दर्शितवान् आसीत्। तदनन्तरं वयं दादुजी इत्यनेन सह मिलित्वा सतनामं सारनामं च दत्त्वा पारं कृतवन्तः।

दादू साहिबः कबीर परमेश्वरस्य महिमाम् स्तुवन् : ततः दादू जी कबीर परमेश्वरस्य महिम्नः गुणान् इमान् गायन्ति:-

जिन मोकुं निज नाम दिया, सोइ सतगुरु हमार। दादू दूसरा कोई नहीं, कबीर सृजनहार।।

दादू नाम कबीर की, जै कोई लेवे ओट। उनको कबहू लागे नहीं, काल बज्र की चोट।।

दादू नाम कबीर का, सुनकर कांपे काल। नाम भरोसे जो नर चले, होवे न बंका बाल।।

जो जो शरण कबीर के, तरगए अनन्त अपार। दादू गुण कीता कहे, कहत न आवै पार।।

कबीर कर्ता आप है, दूजा नाहिं कोय। दादू पूरन जगत को, भक्ति दृढ़ावत सोय।।

ठेका पूरन होय जब, सब कोई तजै शरीर। दादू काल गँजे नहीं, जपै जो नाम कबीर।।

आदमी की आयु घटै, तब यम घेरे आय। सुमिरन किया कबीर का, दादू लिया बचाय।।

मेटि दिया अपराध सब, आय मिले छनमाँह। दादू संग ले चले, कबीर चरण की छांह।।

सेवक देव निज चरण का, दादू अपना जान। भृंगी सत्य कबीर ने, कीन्हा आप समान।।

दादू अन्तरगत सदा, छिन-छिन सुमिरन ध्यान। वारु नाम कबीर पर, पल-पल मेरा प्रान।।

सुन-सुन साखी कबीर की, काल नवावै माथ। धन्य-धन्य हो तिन लोक में, दादू जोड़े हाथ।।

केहरि नाम कबीर का, विषम काल गज राज। दादू भजन प्रतापते, भागे सुनत आवाज।।

पल एक नाम कबीर का, दादू मनचित लाय। हस्ती के अश्वार को, श्वान काल नहीं खाय।।

सुमरत नाम कबीर का, कटे काल की पीर। दादू दिन दिन ऊँचे, परमानन्द सुख सीर।।

दादू नाम कबीर की, जो कोई लेवे ओट। तिनको कबहुं ना लगई, काल बज्र की चोट।।

और संत सब कूप हैं, केते झरिता नीर। दादू अगम अपार है, दरिया सत्य कबीर।।

सत्यनामस्य संकेत:

अबही तेरी सब मिटै, जन्म मरन की पीर। स्वांस उस्वांस सुमिरले, दादू नाम कबीर।।

कोई सर्गुन में रीझ रहा, कोई निर्गुण ठहराय। दादू गति कबीर की, मोते कही न जाय।।

अस्य सम्प्रदायस्य अनुयायिनः दादुजी इत्यस्य बहूनां रचनानां स्वसाथे सुमरनीं धारयन्ति। सतराम: इति कृत्वा परस्परं अभिवादयन्ति।

सद्यः स्वस्य प्रियतमं वस्तु दानार्थं दातुं स्वभावात् तस्य नाम “दादु” इति अभवत् । त्वं दयालुतायाः, विनयस्य, करुणायाः च निधिः आसीः, क्षमायाः, सन्तोषस्य च कारणात् त्वं ‘दयाल’, अर्थात् “दादु दयाल” इति उच्यते स्म।

विक्रम नं. १६२० तमे वर्षे १२ वर्षे दादुजी स्वगृहं त्यक्त्वा केवलं ईश्वरचिन्तने एव लीनः सत्संगं कर्तुं प्रस्थितवान् । अहमदाबादतः प्रस्थाय राजस्थानस्य आबू पर्वतशृङ्खलायाः,तीर्थराजपुष्करस्य च यात्रां कुर्वन् सः करडाला धामं (जयपुरमण्डलं) प्राप्तवान् तथा च ६ वर्षाणि यावत् निरन्तरं भगवतः आराधनायाः कठोरप्रथायाः कारणात् इन्द्रस्य आशङ्का आसीत् यत् इन्द्रासनं हरणार्थं सः करिष्यामि इति तपस्यं कुर्वन्ति,ततः इन्द्रः अप्सरारूपेण मायां प्रेषयामास, या साधनायां विघ्नम् अकुर्वती। सा माया अनेकैः उपायैः साधनाम् विघ्नितुं प्रायतत। परन्तु सः महान् साधुः मायायां भगिनीभ्रातुः शाश्वततां स्थापयित्वा स्वस्य एकीकृतदृष्ट्या च स्वस्य प्रेमचक्रं पवित्रसूत्रेण बद्ध्वा शान्तवान्।

संत दादु जी विक्रम नं. १६२५ तमे वर्षे साम्भरम् आगत्य सः मनुष्याणां भेदं दूरीकर्तुं यथार्थमार्गस्य प्रचारं कृतवान् । तदनन्तरं यदा दादुजी महाराजः आमेरम् आगतः तदा सर्वे जनाः तत्र राजा च तस्य भक्ताः अभवन्।

तदनन्तरं सः फतेहपुर-सीकरी-नगरं अपि गतः, तत्र सम्राट् अकबरः पूर्णभक्त्या भावेन च दादुजी-नगरं गत्वा स्वस्य सत्संग-शिक्षां प्राप्तुं इच्छां प्रकटितवान्, दादुजी-नगरात् क्रमशः ४० दिवसान् यावत् सत्संगे उपस्थितः सन् उपदेशं स्वीकृतवान् । दादुजी इत्यस्य सत्संगेन प्रभावितः अकबरः स्वस्य सम्पूर्णे साम्राज्ये गोवधस्य प्रतिबन्धं कृत्वा फरमानं निर्गतवान्।

तदनन्तरं दादुजी महाराजः नाराणम् (जयपुरमण्डलम्) आगत्य ध्यानविश्रामनिवासार्थम् एतत् नगरं चित्वा अत्र खेजडावृक्षस्य अधः उपविश्य चिरकालं यावत् भक्तिसाधना: कृतवान्। अत्रैव सः ब्रह्मधामस्य स्थापनां कृतवान् “दादु द्वारम्” तदनन्तरं श्री दादुजीः सर्वेभ्यः साधुशिष्येभ्यः ब्रह्मणि स्वस्य विलीनीकरणसमयं कथितवान्।

ब्राह्मलिनाय नियतदिवसस्य शुभसमये (जेयष्टकृष्णाष्टमीसंवत् १६६०) श्री दादुजी एकान्ते ध्यानं कुर्वन् “सत्यराम” इति शब्दं उच्चारयित्वा जगतः ब्रह्मलोकं प्रति प्रस्थितवान्। श्रीमद्दादूदयालजी महाराजेन स्थापितः दादूपंथः दादूपीठश्च मानवमात्रे सेवायां निर्विघ्नम् लीनः अस्ति। वर्तमाने दादूधामस्य पीठाधीश्वररूपेण आचार्यमहंतः श्रीओमप्रकाशदासस्वामी (दादूपंथस्य २१ आचार्यः) विराजते संततम्।

वर्तमानकाले: अपि प्रतिवर्षं फाल्गुनशुक्लअष्टमी-दिने नरेणाधाम्यां भव्यमेला आयोजनं भवति तथा च अस्मिन् अवसरे भारतसरकारस्य आदेशानुसारं तत्र गच्छन्त्याः प्रत्येकया रेलयानस्य नरेणास्थानके एकमासपर्यन्तं स्थगयति। तस्य शिक्षाः तस्य शिष्यः रज्जब जी इत्यनेन “दादु अनुभव वाणी” इति रूपेण संकलितः, यस्मिन् प्रायः ५००० दोहाः सन्ति । संत प्रवरा श्री दादु दयालजी महाराज निर्गुण संत गुरु नानकस्य समकक्षं मन्यते तथा च तस्य शिक्षाः दोहाः च अद्यापि समाजस्य समीचीनमार्गं दर्शयन्ति।

दादूपन्थ:

दादूदयालस्य उद्देश्यः पंथस्थापना नासीत्, किन्तु सः इच्छति स्म विभिन्नसम्प्रदायानां मध्ये सहिष्णुता-समन्वयभावनायाः प्रवर्तनार्थं वचनानां निरूपणम् क्रियेत, सर्वेषां चित्ते उत्कृष्टजीवनपद्धतेः स्थापना स्यात्,इति व्यक्तिगतसामूहिककल्याणभावनया परिणामस्वरूप दादूपंथस्य उदयः अभवत्। सुंदरदासः स्वग्रन्थे गुरुसम्प्रदाये अस्य परब्रह्मसम्प्रदाय इति उक्तवान्। परशुरामचतुर्वेदी अस्य सम्प्रदायस्य स्थापनाकालम् १५७३ ई. सांभरे मानते। परब्रह्मसम्प्रदायस्य पूर्वनाम ब्रह्मसम्प्रदाय अपि अस्ति, परंतु सर्वाधिकलोकप्रियः नाम दादूपंथ एव अस्ति।