साङ्गलीमण्डलम्
साङ्गलीमण्डलं (मराठी: सांगली जिल्हा, आङ्ग्ल: Sangli District) महाराष्ट्रराज्ये स्थितं मण्डलम् । अस्य मण्डलस्य केन्द्रं साङ्गली इत्येतन्नगरम् | दुग्ध-फल-मन्दिर-योद्धॄणां मण्डलमिदं कथ्यते । 'बत्तीस-शिराळा' स्थानार्थं प्रसिद्धम् इदं मण्डलम् । दाडिम-द्राक्षाफलानाम् उत्पादनप्राचुर्यात् प्रसिद्धं मण्डलमिदं । मिरज-उपमण्डले सङ्गीतसाधनानां निर्माणप्राचुर्यात् तथा प्रसिद्धम् ।
साङ्गलीमण्डलम् Sangli district साङ्गली जिल्हा | |
|---|---|
|
मण्डलम् | |
.svg) महाराष्ट्रराज्ये साङ्गलीमण्डलम् | |
| देशः |
 India |
| जिल्हा | साङ्गलीमण्डलम् |
| उपमण्डलानि | मिरज, कवठे महाकाळ, जत, आटपाडी, तासगाव, पलुस, वाळवा, शिराळा, विटा-खानापुर, कडेगाव |
| विस्तारः | ८,५७७ च.कि.मी. |
| जनसङ्ख्या(२०११) | २८,२२,१४३ |
| Time zone | UTC+५:३० (भारतीयमानसमयः(IST)) |
| Website | http://sangli.gov.in |
भौगोलिकम्
सम्पादयतुसाङ्गलीमण्डलस्य विस्तारः ८,५७७ चतुरस्रकिलोमीटर्मितः अस्ति । अस्य मण्डलस्य पूर्वदिशि कर्णाटकराज्यं, पश्चिमदिशि रत्नगिरिमण्डलम्, उत्तरदिशि सोलापुरमण्डलं, दक्षिणदिशि कर्णाटकराज्यम् अस्ति । अस्य मण्डलस्य मुख्यनद्यः सन्ति कृष्णा, वारणा, माणगङ्गा च । अस्मिन् मण्डले ४००-४५० मिल्लीमीटर्मितः वार्षिकवृष्टिपातः भवति । मण्डलस्य पश्चिमसीमाप्रदेशे सह्यावल्याः प्रमुखा श्रेणी वर्तते ।
कृषिः उद्यमाश्च
सम्पादयतुतण्डुलः, यवनालः(ज्वारी), 'बाजरी', कलायः, हरिद्रा, 'सोयाबीन', इक्षुः, गोधूमः, द्राक्षाफलानि, दाडिमफलानि च अस्य मण्डलस्य प्रमुखसस्योत्पादनानि सन्ति । भारतदेशे प्रचलति हरिद्राविक्रयणे ८०% हरिद्रा अस्मिन्नेव मण्डले उत्पाद्यते, हरिद्रायाः निक्षेपश्च(storage) भवति । तथा साङ्गलीमण्डलपरिसरः भारतदेशस्य ’sugar belt’ कथ्यते । शर्करानिर्माणोद्यमः, दुग्धव्यवसायः च प्रचलति अत्र । शर्करानिर्माण-क्षेत्रे 'सहकारि'-सङ्घाः सन्ति । १९९० तमवर्षपर्यन्तम् अत्रस्थः शर्करा-उद्यमः एशियाखण्डे बृहत्तमः आसीत् । साङ्ग्लीमण्डलं मदिरानिर्माणोद्यमे प्रवेशं कुर्वदस्ति, 'कृष्ण-व्हेली-वाईन-पार्क', पलुस इत्यस्थ महाराष्ट्रशासनस्य प्रकल्पः विश्वे ख्यातः । मण्डलमिदं मदिरायाः विदेशविक्रयणे अग्रगण्यं वर्तते । केन्द्रसर्वकारेण कृषिनिर्यातप्रक्रियाकेन्द्रत्वेन(Agri−Export Processing Zone) साङ्गलीमण्डलं विज्ञापितम् अस्ति । साङ्गली-खाद्योद्यानम्(Sangli Food Park) इति प्रकल्पः शासनयोजनायां विद्यते ।
शर्करा-उद्यमाः, 'आय.टी.पार्क' इत्येताः उद्यमाः प्रचलन्ति ।
जनसङ्ख्या
सम्पादयतुसाङ्गलीमण्डलस्य जनसङ्ख्या(२०११) २८,२२,१४३ अस्ति । अस्मिन् १४,३५,७२८ पुरुषाः, १३,८६,४१५ महिलाः च सन्ति । अस्मिन् मण्डले चतुरस्रकिलोमीटर्मिते क्षेत्रे ३२९ जनाः वसन्ति अर्थात् अस्य मण्डलस्य जनसङ्ख्यासान्द्रता प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर् ३२९ जनाः । २००१-२०११ दशके अस्मिन् मण्डले जनसङ्ख्यावृद्धिः ९.२४% आसीत् । अत्र पुं-स्त्री अनुपातः १०००-९६६ अस्ति । अत्र साक्षरता ८१.४८ % अस्ति ।
ऐतिहासिकं किञ्चित्
सम्पादयतुमण्डलपरिसरोऽयं मौर्य-सातवाहन-वाकाटक-राष्ट्रकूट-चालुक्य-शिलाहार-यादव-बहमनी-मुघल-मराठाराजानाम् आधिपत्ये आसीत् । भारतदेशस्य स्वातन्त्र्यसङ्ग्राम-इतिहासे अमरः बिळाशी-सत्याग्रहः अत्रस्थजनैः कृतः । स्वातन्त्र्योत्तरकाले यदा विलीनीकरणं जातं तदा परिसरोऽयं सातारामण्डले समाविष्टः आसीत् । अन्ततः १९६० तमे वर्षे अद्यतन-साङ्गलीमण्डलस्य स्थापना कृता ।
उपमण्डलानि
सम्पादयतुमण्डलेऽस्मिन् वर्तमानानि दश-उपमण्डलानि -
- मिरज
- कवठे महाकाळ
- जत
- आटपाडी
- तासगाव
- पलुस
- वाळवा
- शिराळा
- विटा-खानापुर
- कडेगाव
लोकजीवनम्
सम्पादयतुकृषि-उद्यमाभ्यां सह इदानीम् आय टी पार्क इत्यादीनां सेवाक्षेत्रसम्बद्धानाम् उद्यमानां विकास: जायमान: अस्ति । तस्य विकासस्य प्रभाव: जनानां व्यवहारेऽपि दृश्यते ।
पुरातनकालत: बहूनां क्रान्तिकारिणां, साहित्यिकानां च जन्मस्थानं, कार्यस्थलं वा अयं परिसर: । सद्य:कालेऽपि तस्य प्रभाव: अस्ति एव ।
व्यापारिकेन्द्रत्वेन अपि अस्य परिसरस्य विकास: जायमान: अस्ति ।
'बत्तिसशिराळा' इत्यस्मिन् स्थाने नागपञ्चमीदिने एका यात्रा प्रचलति । नागानां यात्रां जना: कारयन्ति, पूजनं च कुर्वन्ति । बागणी इत्यत्र यात्रा प्रचलति । एवम् उत्सवप्रिया: अत्रस्था: जना: ।
व्यक्तिविशेषा:
सम्पादयतुबहूनां व्यक्तिविशेषाणां कार्यस्थलं, जन्मस्थलं वा आसीत् इदं मण्डलम् । यथा - यशवन्तराव चव्हाण, वसन्तदादा पाटील, व्ही. एस्. पाटील, क्रान्तिसिंह: नाना पाटील, गोविन्द बल्लाळ देवल, वि. स. खाण्डेकर, ग. दि. माडगुळकर, गो. ग. आगरकर, अण्णाभाऊ साठे, विठोजीराव चव्हाण ।
वीक्षणीयस्थलानि
सम्पादयतुअस्मिन् मण्डले बहूनि प्रसिद्धानि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । तानि -
- दण्डोबा-अभयारण्यम्
- चान्दोली इत्यत्र जलबन्ध:, अभयारण्यं च
- मिरज इत्यत्र 'दर्गाह्'
- हरिपूर इत्यत्र सागरेश्वर/सङ्गमेश्वरमन्दिरम्, अभयारण्यम्
- प्रचितगड-कोट:
- शिराळा इत्यत्र नागपञ्चमीदिने यात्रा बत्तीस
- तासगाव इत्यत्र गणेशमन्दिरम्
- भिवघाट इत्यत्र शुकाचार्यस्य गह्वर:
- गणेशदुर्ग-कोट:
- औदुम्बर इत्यत्र दत्तमन्दिरम्
- बागणी इत्यत्र भूमिकोट:
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
सम्पादयतु- Official website of Sangli district सर्वकार-सङ्केतस्थलम्
- Map of Sangli district साङ्गलीमण्डलस्य मानचित्रम् Archived २०१२-०७-०९ at the Wayback Machine
- मराठी-विश्वकोश: