बालरामायणम्

बालरामायणं महानाटकं सीताप्रतिकृतिनिवेशेन छायानाटकं च संज्ञितम् । रामायणीयां कथां भूयः परिवर्त्यात्र कथानकं गुम्फितम् । अस्य नाटकस्य रचयिता राजशेखरः वर्तते।

बालरामायणम्
लेखकः	राजशेखरः
देशः	भारतम्
भाषा	संस्कृतम्

कथावस्तु

सीतास्वयंवरे रावणः प्रहस्तेन सैन्यपतिना सह पुष्पकमारुह्य जनकपुरं गतः । स तत्र मैथिलीक्रयधनुः सीतां चानेतुमादिदेश । जनकेन स्तुतस्य शिवस्य प्रवेशेन गुरूभूतं तद् धनुः सज्यं कर्तुं अप्रभवन् रावणस्तद् भूमौ क्षिप्त्वा मिथ्याविकत्थनो बभूव । रावणं निहन्तुं बाणं सन्धाय उद्यतः राजा शुनःशेपेन वारितः, शापोदकं गृहणंश्च शतानन्देन निवारितः । दशाननकृतां शिवचापावमाननां श्रुत्वा तं दण्डयितुं समागतो जामदग्न्योऽपि कथंकथमपि निवारितः, किन्तु जामदग्न्यरावणयोर्वाक्कलहस्तत्र जात एव । रावणः जानक्या उपयन्तारं चन्द्रहासेन द्विधाकर्तुं प्रतिज्ञाय निवृत्तः । देवलोके सफल-प्रयोगं भरतकृतं सीतास्वयंवरनाटकं दिदृक्षू रावणस्तल्लङ्कायां नटैः प्रयोजयामास । तत्र रामेण पाणिगृहीतीकृतां सीतां प्रेक्ष्य रावणोऽवदत्।

यातः पदं मम रुषां च मृषैव रामः।

सीतारामयोः विवाहानन्तरं दशरथो जनकपुरं जगाम । धनुर्भङ्गेन कुपितः परशुराम आयातः । तुमुलं वाग्युद्धं संवृत्तम् । धनुर्युद्धे रामो जामदग्न्यं पराजितवान् । लङ्केश्वरः सीता-विप्रलम्भ-सन्तप्तस्तस्याः प्रतिकृतिं कारयित्वा तन्मुखे सारिकां निवेश्य वार्तालापैर्मनो विनोदयांचकार । अत्रान्तरे राममभिसर्त्तुमयोध्यां गता शूर्पणखा। कृत्तनासा सा रावणं प्रति सीतां त्वत्कृते हर्तुमहं गता कृत्तनासास्मीति सकपटं निवेदितवती। रावणश्चायोध्यां गतो राक्षसदूतैः मिथ्यासन्देशं व्याहारि -

स्वयं मया प्रेमपरीक्षणाय प्रवर्तितः स्वाकृतियन्त्रयोगः।

अथाहमेवागणितैरहोभिर्दशाननान्तं नियतं प्रवत्स्ये।।

अत्रान्तरे दशरथः सकैकेयीक इन्द्र-साहाय्याय दैत्यान् विजेतुं गतो विजयी बभूव। किन्त्वयोध्यायां कोऽपि राक्षसो मायादशरथः, शूर्पणखा मायाकैकेयी, तस्या दासी मन्थरा च बभूवुः । इत्येवम् -

"आभ्यामपि कृतक-कैकेयी-दशरथ-रूपधारिभ्यां छलितो रामभद्रः।"

इत्येवं प्रभृतीनि वृत्तानि परिवर्त्य राजशेखरेण नियोजितानि । शार्दूलविक्रीडितैरतितरां विक्रीडन् राजशेखरो मधुरमधुरामेव प्रायेण गिरमुद्गिरति।

वीराङ्भुतप्रायरसे प्रबन्धे लोकोत्तरं कौशलमस्ति यस्य।।

सोऽसौ नाट्यशैलीमधुरिमाणं वैदर्भी-प्रसादजन्मान वक्ति -

वाग् वैदर्भीमधुरिमगुणं स्यन्दते श्रोत्रलेह्यं वस्तुन्यासो हरति हृदयं सूक्तिमुद्रानिवेद्यः।

सद्यः सुते रसमनुपम-प्रौढि-जन्मा प्रसादः सन्दर्भ-श्रीरिति कृतधियां धाम गीर्देवतायाः।।

अपि चान्त्यानुप्रास-संगीतं संगमयन्नन्य इव भाति कविः -

द्युतिजित-करवालः सतवंशी प्रवालः स्फुटित-कुटजमाल: स्पष्टमीलतमालः।

इह हि गतमरालः केतकाली कराले शिखरिणि मम कालः सोऽभवन् मेघकालः।।

सीतायाः सौकुमारसौभाग्यालेखनपटिमा कोऽप्यपूर्व एव -

मुञ्चत्यग्रे किसलय-चयं लक्ष्मणो याति सीता-

पादाम्भोजे विसृजदसृजी तत्र सञ्चारयन्ति।

रामो मार्गं दिशति च ततस्तेऽखिले नापि चाह्ना

शैलोत्सङ्गप्रणयिनि पथि क्रोशमेकं वहन्ति।।

विरहिणो लङ्घश्वरस्य शीतोपचार-निर्वाहाय प्रार्थ्यमाना दक्षिणापथनद्यो राजशेखरस्य हासप्रतिभामुद्घाटयन्ति -

पादौ पीडय ताम्रपर्णि, मुरले हस्तो हृदि स्थाप्यतां

भोः कावेरि मृणालदाम वितर द्राङ्नर्मदे वीजय।

त्वं गोदावरि देहि चन्दनरसं हे तापि तापोष्मणः

शान्त्यर्थं सृज यन्त्रवारि विरही लङ्केश्वरः सीदति॥

कविपरिचयः

काव्यमीमांसायाः प्रणेता राजशेखरः प्रसिद्धः एव। यायावर वंशीयोऽयं स्वजन्मना महाराष्ट्र-प्रदेशमलंचकार । स ब्राह्मणः क्षत्रियो वेति विवादप्रसंगे बालरामायणस्य अनुसारेण रामस्य वंश्यत्वं तस्य क्षत्रियत्वमेव प्रकटीकरोति। अस्य पूर्वजोऽकालजलदो महाराष्ट्र-चूडामणिरासीद् युगसंमतो विद्वान् पिता च राजमन्त्री बभूव । वाग्विलासरसिको राजशेखरः आत्मानं वाल्मीकि-भतृर्मेण्ठ-भवभूतीनां नवावतारं सम्भावयाम्बभूव -

बभूव वल्मीकभवः कविः पुरा ततः प्रपेदे भुवि भतृर्मेण्ठताम्।

स्थितः पुनर्यो भवभूति-रेखया स वर्तते सम्प्रति राजशेखरः।।

ध्वन्यालोकलोचन-प्रमुखेषु प्रमाणग्रन्थेषु लक्षीकृतोऽयं कविः स्वमनेकधा परिचाययामास -

आपन्नार्तिहरः पराक्रमधनः सौजन्यवारांनिधि-

स्त्यागी सत्य-सुधा-प्रवाह-शशभृत्कान्तः कवीनां गुरुः।।

कान्यकुब्जनरपालेन महेन्द्रपालेन सभाजितोऽसौ सभ्येन कृष्णशङ्करवर्मणा स्तुतो यथा -

पातुं श्रोत्ररसायनं रचयितुं वाचः सतां संमता-

व्युत्पत्तिं परमामवाप्तुमवधिं लब्ध रसस्रोतसः।

भोक्तुं स्वादु फलं च जीवित-तरोर्यद्यस्ति ते कौतुकं

तद् भ्रातः शृणु राजशेखरकवेः सूक्तिः सुधास्यन्दिनी।।

राजशेखरस्य स्थितिकालो निश्चितप्रायो विदुषाम् । महेन्द्रपालो हि ८८५ ईसवीतः ९१० पर्यन्तं कान्यकुब्जानां शासको बभूव । राजकुमारत्वे स राजशेखरस्य शिष्यत्वं गृहीतवान् भवेदिति । ८७५ ख्रीष्टाब्दतः ९२५ पर्यन्तं हि तस्य रचनाकालो भवेत् ।

स भुवनकोशं नाम भूगोलीयं ग्रन्थं विरचितवानिति काव्यमीमांसातः प्रतीयते, हेमचन्द्र उज्ज्वलदत्तश्च तस्य हरविलास-नाम काव्यं लक्ष्यीकृतवन्तौ । किन्तु न तौ ग्रन्थौ प्राकाश्यं नीतावद्य यावत् । अस्य रूपकरचनासु बालरामायणं, बालभारतं, विधशालभञ्जिका, कपूरमञ्जरी चेति समुपलभ्यन्ते।‎

सम्बद्धाः लेखाः

• भारतम्
• संस्कृतम्
• कुलशेखरवर्मा
• बालभारतम्