संवत्सरः

संवत्सरः इति ऋग्वेदादिप्राचीनग्रन्थादिषु वैदिकसाहित्येषु वर्षस्य पर्यायवाचकम् पदम् अस्ति। मध्ययुगसाहित्ये संवत्सरः "गुरुवर्षम्" इति निर्दिशति, अर्थात् बृहस्पतिग्रहस्य सापेक्षिकस्थित्याधारितं वर्षं, सौरवर्षं तु वर्षम् इति कथ्यते पृथिव्याः सूर्यस्य च सापेक्षिकस्थानं आधारीकृत्य सौरवर्षेण सह गुरुवर्षं समं न भवति ।

भारतीयपञ्चाङ्गेषु बृहस्पतिः हिन्दुराशिनाम् एकस्मात् राशितः परं चिह्नं प्रति स्वस्य मध्यमगतिसापेक्षया पारं गन्तुं समयं गृह्णाति इति संवत्सरः इति परिभाषितः प्राचीनग्रन्थे सूर्यसिद्धान्ते संवत्सरस्य गणना प्रायः ३६१ दिवसा भवति, सौरवर्षात् किञ्चित् न्यूनम् । अतः राशिचक्रस्य सर्वेषु द्वादशराशिषु बृहस्पतेः एकः सम्पूर्णः कक्षा प्रायः द्वादशसौरवर्षस्य समानः भविष्यति । बृहस्पतेः एतादृशाः पञ्च कक्षाः (अर्थात् १२ गुणाः ५ = ६० संवत्सराः) संवत्सरचक्रः इति निर्दिश्यन्ते । अस्य चक्रस्य अन्तः प्रत्येकं संवत्सरं नाम दत्तम् अस्ति। एकदा सर्वे ६० संवत्सराः समाप्ताः भवन्ति तदा पुनः चक्रं आरभ्यते ।

६० संवत्सरस्य एतत् चक्रं बृहस्पतिशन्योः सापेक्षिकस्थानाधारितम् अस्ति । बृहस्पतिशन्योः कक्षाकालः क्रमशः प्रायः १२, ३० च सौरवर्षाणि भवन्ति । एतयोः कक्षाकालयोः न्यूनतमः सामान्यगुणकः प्रायः ६० सौरवर्षाः भवन्ति । प्रत्येकं षष्टिवर्षेषु उभौ ग्रहौ यत्र षष्टिवर्षपूर्वं आरब्धौ तत्र प्रायः समानेषु नाक्षिकनिर्देशाङ्केषु स्थितौ भविष्यतः, अतः षष्टिवर्षचक्रं निर्मास्यति।

विलुप्ताः संवत्सराः

प्राचीनग्रन्थे सूर्यसिद्धान्ते जोवियन्वर्षस्य गणना पृथिवीआधारितसौरवर्षात् प्रायः ३६१.०२६७२१ दिवसाः अथवा प्रायः ४.२३२ दिवसाः लघुः भवति । अस्मिन् भेदे आवश्यकं यत् प्रत्येकं ८५ सौरवर्षेषु (~ ८६ जोवियन् वर्षेषु) प्रायः एकवारं, नामाङ्कितानां संवत्सरानाम् एकः अपास्य (छायावर्षरूपेण लङ्घितः) भवति, पञ्चाङ्गद्वयस्य समन्वयनार्थम्

दक्षिणभारते एषा लोपव्यवस्था अप्रयोगे पतिता अस्ति । "सक ८२८ (ई. ९०५-६) इत्यस्मात् पूर्वं दक्षिणभारते बृहस्पतिचक्रस्य प्रयोगः आसीत् इति दर्शयितुं प्रमाणानि सन्ति; परन्तु तस्मात् वर्षात् आर्यसिद्धान्तानुसारं, अथवा साका ८३१ (ई. ९०८-९) तदनुसारम् the Sürya-Siddhanta, the expunction of the samvatsara was allevereglected, with the result that दक्षिणे ६० वर्षीयं चक्रं तस्मात् वर्षात् लुनि-सौरम् अभवत्

संवत्सराणां सूची

षष्टिः संवत्सराः - ३ विंशत्यात्मकेषु समूहेषु विभक्ताः सन्ति । प्रभवात् व्ययपर्यन्तं प्रथमाः २० ब्रह्मणे अर्पिताः सन्ति | सर्वजिततः पराभवपर्यन्तं विष्णवे , अन्तिमाः २०‍ च शिवाय |

Samvatsaras

Number	Name (IAST)	Name (Sanskrit, Hindi etc)	Name (Tamil)	Name (Telugu)	Name (Kannada)	Current cycle (Vikram Samvat)	Current cycle (Gregorian)	Prior cycle 1	Prior cycle 2
1.	Prabhava	प्रभवः	பிரபவ	ప్రభవ	ಪ್ರಭವ	2044	1987-1988 CE	1927-1928 CE	1867-1868 CE
2.	Vibhava	विभवः	விபவ	విభవ	ವಿಭವ	2045	1988-1989 CE	1928-1929 CE	1868-1869 CE
3.	Śukla	शुक्लः	சுக்ல	శుక్ల	ಶುಕ್ಲ	2046	1989-1990 CE	1929-1930 CE	1869-1870 CE
4.	Pramodadūta	प्रमोदः	பிரமோதூத	ప్రమోద్యూత	ಪ್ರಮೋದೂತ	2047	1990-1991 CE	1930-1931 CE	1870-1871 CE
5.	Prajāpati	प्रजापतिः	பிரசோற்பத்தி	ప్రజోత్పత్తి	ಪ್ರಜಾಪತಿ	2048	1991-1992 CE	1931-1932 CE	1871-1872 CE
6.	Āṅgīrasa	अङ्गीरसः	ஆங்கீரச	ఆంగీరస	ಅಂಗಿರಸ	2049	1992-1993 CE	1932-1933 CE	1872-1873 CE
7.	Śrīmukha	श्रीमुखः	ஸ்ரீமுக	శ్రీముఖ	ಶ್ರೀಮುಖ	2050	1993-1994 CE	1933-1934 CE	1873-1874 CE
8.	Bhāva	भावः	பவ	భావ	ಭಾವ	2051	1994-1995 CE	1934-1935 CE	1874-1875 CE
9.	Yuva	युवः	யுவ	యువ	ಯುವ	2052	1995-1996 CE	1935-1936 CE	1875-1876 CE
10.	Dhātṛ	धाता/धातृ	தாத்ரு / தாதா	ధాత	ಧಾತೃ	2053	1996-1997 CE	1936-1937 CE	1876-1877 CE
11.	Īśvara	ईश्वरः	ஈஸ்வர	ఈశ్వర	ಈಶ್ವರ	2054	1997-1998 CE	1937-1938 CE	1877-1878 CE
12.	Bahudhānya	बहुधान्यः	பஹுதான்ய	బహుధాన్య	ಬಹುಧಾನ್ಯ	2055	1998-1999 CE	1938-1939 CE	1878-1879 CE
13.	Pramāthi	प्रमाथी	பிரமாதி	ప్రమాధి	ಪ್ರಮಾಥಿ	2056	1999-2000 CE	1939-1940 CE	1879-1880 CE
14.	Vikrama	विक्रमः	விக்ரம	విక్రమ	ವಿಕ್ರಮ	2057	2000-2001 CE	1940-1941 CE	1880-1881 CE
15.	Vṛṣaprajā	वृषप्रजा	விஷு / வருஷப்ரஜா	వృశాప్రజా	ವೃಷಪ್ರಜಾ	2058	2001-2002 CE	1941-1942 CE	1881-1882 CE
16.	Citrabhānu	चित्रभानुः	சித்ரபானு	చిత్రభాను	ಚಿತ್ರಭಾನು	2059	2002-2003 CE	1942-1943 CE	1882-1883 CE
17.	Svabhānu	स्वभानुः	சுபானு / ச்வபானு	స్వభాను	ಸ್ವಭಾನು	2060	2003-2004 CE	1943-1944 CE	1883-1884 CE
18.	Tāraṇa	तारणः	தாரண	తారణ	ತಾರಣ	2061	2004-2005 CE	1944-1945 CE	1884-1885 CE
19.	Pārthiva	पार्थिवः	பார்திவ	పార్థివ	ಪಾರ್ಥಿವ	2062	2005-2006 CE	1945-1946 CE	1885-1886 CE
20.	Vyaya	अव्ययः/व्ययः	அவ்யய / வ்யய	వ్యయ	ವ್ಯಯ	2063	2006-2007 CE	1946-1947 CE	1886-1887 CE
21.	Sarvajit	सर्वजितः	சர்வஜித்	సర్వజిత	ಸರ್ವಜಿತ್	2064	2007-2008 CE	1947-1948 CE	1887-1888 CE
22.	Sarvadhāri	सर्वधारी	சர்வதாரி	సర్వధారి	ಸರ್ವಧಾರಿ	2065	2008-2009 CE	1948-1949 CE	1888-1889 CE
23.	Virodhi	विरोधी	விரோதி	విరోధి	ವಿರೋಧಿ	2066	2009-2010 CE	1949-1950 CE	1889-1890 CE
24.	Vikṛti	विकृतिः	விக்ருதி	వికృతి	ವಿಕೃತಿ	2067	2010-2011 CE	1950-1951 CE	1890-1891 CE
25.	Khara	खरः	கர	ఖర	ಖರ	2068	2011-2012 CE	1951-1952 CE	1891-1892 CE
26.	Nandana	नन्दनः	நந்தன	నందన	ನಂದನ	2069	2012-2013 CE	1952-1953 CE	1892-1893 CE
27.	Vijaya	विजयः	விஜய	విజయ	ವಿಜಯ	2070	2013-2014 CE	1953-1954 CE	1893-1894 CE
28.	Jaya	जयः	ஜய	జయ	ಜಯ	2071	2014-2015 CE	1954-1955 CE	1894-1895 CE
29.	Manmatha	मन्मथः	மன்மத	మన్మధ	ಮನ್ಮಥ	2072	2015-2016 CE	1955-1956 CE	1895-1896 CE
30.	Durmukha	दुर्मुखः	துற்முக	దుర్ముఖ	ದುರ್ಮುಖ	2073	2016-2017 CE	1956-1957 CE	1896-1897 CE
31.	Hevilambi	हेविळम्बिः	ஹேவிளம்பி	హేవిళంబి	ಹೇವಿಳಂಬಿ	2074	2017-2018 CE	1957-1958 CE	1897-1898 CE
32.	Vilambi	विळम्बिः	விளம்பி	విళంబి	ವಿಳಂಬಿ	2075	2018-2019 CE	1958-1959 CE	1898-1899 CE
33.	Vikāri	विकारी	விகாரி	వికారి	ವಿಕಾರಿ	2076	2019-2020 CE	1959-1960 CE	1899-1900 CE
34.	Śārvari	शार्वरी	சார்வரி	శార్వరి	ಶಾರ್ವರಿ	2077	2020-2021 CE	1960-1961 CE	1900-1901 CE
35.	Plava	प्लवः	ப்லவ	ప్లవ	ಪ್ಲವ	2078	2021-2022 CE	1961-1962 CE	1901-1902 CE
36.	Śubhakṛta	शुभकृतः	சுபகிருத	శుభకృత	ಶುಭಕೃತ	2079	2022-2023 CE	1962-1963 CE	1902-1903 CE
37.	Śobhakṛta	शोभकृतः	சோபக்ருத	శోభకృత	ಶೋಭಕೃತ	2080	2023-2024 CE	1963-1964 CE	1903-1904 CE
38.	Krodhi	क्रोधी	க்ரோதி	క్రోధి	ಕ್ರೋಧಿ	2081	2024-2025 CE	1964-1965 CE	1904-1905 CE
39.	Viśvāvasu	विश्वावसुः	விஸ்வாவசு	విశ్వావసు	ವಿಶ್ವಾವಸು	2082	2025-2026 CE	1965-1966 CE	1905-1906 CE
40.	Parābhava	पराभवः	பராபவ	పరాభవ	ಪರಾಭವ	2083	2026-2027 CE	1966-1967 CE	1906-1907 CE
41.	Plavaṅga	प्लवङ्गः	ப்லவங்க	ప్లవంగ	ಪ್ಲವಂಗ	2084	2027-2028 CE	1967-1968 CE	1907-1908 CE
42.	Kīlaka	कीलकम्	கீலக	కీలక	ಕೀಲಕ	2085	2028-2029 CE	1968-1969 CE	1908-1909 CE
43.	Saumya	सौम्यः	சௌம்ய	సౌమ్య	ಸೌಮ್ಯ	2086	2029-2030 CE	1969-1970 CE	1909-1910 CE
44.	Sādhāraṇa	साधारणम्	சாதாரண	సాధారణ	ಸಾಧಾರಣ	2087	2030-2031 CE	1970-1971 CE	1910-1911 CE
45.	Virodhakṛta	विरोधकृतः	விரோதகிருத	విరోధికృత	ವಿರೋಧಿಕೃತ್	2088	2031-2032 CE	1971-1972 CE	1911-1912 CE
46.	Paridhāvi	परिधावी	பரிதாவி	పరిధావి	ಪರಿಧಾವಿ	2089	2032-2033 CE	1972-1973 CE	1912-1913 CE
47.	Pramādi	प्रमादी	பிரமாதீ	ప్రమాదీచ	ಪ್ರಮಾದಿ	2090	2033-2034 CE	1973-1974 CE	1913-1914 CE
48.	Ānanda	आनन्दः	ஆனந்த	ఆనంద	ಆನಂದ	2091	2034-2035 CE	1974-1975 CE	1914-1915 CE
49.	Rākṣasa	राक्षसः	ராட்சச	రాక్షస	ರಾಕ್ಷಸ	2092	2035-2036 CE	1975-1976 CE	1915-1916 CE
50.	Nala/Anala	नलः/अनलः	நள	నల	ನಳ	2093	2036-2037 CE	1976-1977 CE	1916-1917 CE
51.	Piṅgala	पिङ्गलः	பிங்கள	పింగళ	ಪಿಂಗಳ	2094	2037-2038 CE	1977-1978 CE	1917-1918 CE
52.	Kālayukta	कालयुक्तः	காளயுக்தி	కాళయుక్తి	ಕಾಳಯುಕ್ತಿ	2095	2038-2039 CE	1978-1979 CE	1918-1919 CE
53.	Siddhārthi	सिद्धार्थी	சித்தார்த்தி	సిద్ధార్థ	ಸಿದ್ಧಾರ್ಥಿ	2096	2039-2040 CE	1979-1980 CE	1919-1920 CE
54.	Raudri	रौद्री	ரௌத்ரி	రౌద్రి	ರೌದ್ರಿ	2097	2040-2041 CE	1980-1981 CE	1920-1921 CE
55.	Durmati	दुर्मतिः	துற்மதி	దుర్మతి	ದುರ್ಮತಿ	2098	2041-2042 CE	1981-1982 CE	1921-1922 CE
56.	Dundubhi	दुन्दुभी	துந்துபி	దుందుభి	ದುಂದುಭಿ	2099	2042-2043 CE	1982-1983 CE	1922-1923 CE
57.	Rudhirodgāri	रूधिरोद्गारी	ருதிரோத்காரி	రుధిరోద్గారి	ರುಧಿರೋದ್ಗಾರಿ	2100	2043-2044 CE	1983-1984 CE	1923-1924 CE
58.	Raktākṣi	रक्ताक्षी	ரக்தாட்சி	రక్తాక్షి	ರಕ್ತಾಕ್ಷಿ	2101	2044-2045 CE	1984-1985 CE	1924-1925 CE
59.	Krodhana/Manyu	क्रोधनम्/मन्युः	க்ரோதன	క్రోధన	ಕ್ರೋಧನ	2102	2045-2046 CE	1985-1986 CE	1925-1926 CE
60.	Akshaya	अक्षयः	அட்சய	అక్షయ	ಅಕ್ಷಯ	2103	2046-2047 CE	1986-1987 CE	1926-1927 CE

अपि द्रष्टव्यम्

• हिन्दू पंचांग
• पञ्चाङ्गम्
• चीनी षड्वचक्रम्

सन्दर्भाः

• The Indian Calendar, with Tables for the Conversion of Hindu and Muhammadan Into A.D. Dates, and Vice Versa. pp. 34–.