सदस्यः:Soorya Hebbar/प्रयोगपृष्ठम्/सनकादयः

सनकादयः
सनकः चलनदेवता, सनन्दनः प्रवचनदेवता, सनातनः गौरवस्य देवता, सनत्कुमारः तपसः देवता।
अन्यनामानि	सनत्कुमाराः
सम्बन्धः	देवर्षयः
गृहाणि	ब्रह्मलोकः
व्यक्तिगतविवरणम्
पितरौ	ब्रह्मा (पिता) गायत्री (माता)
सहोदराः	चित्रगुप्तः,नारदः and दक्षः

बालकरूपेण आविश्वं भ्रमणं कृतवन्तः ऋषयः सनत्कुमाराः इति पुराणेषु प्रसिद्धाः । सनकः सनातनः, सनन्दनः सनत्कुमारः इति तेषां नामानि। ब्रह्मणः प्रथममानसपुत्राः इमे इति ख्याताः। स्वपितुः आज्ञाम् उल्लङ्घ्य चत्वारः अपि आजीवनं ब्रह्मचर्यं पालितवन्तः। कामपि लालसां विना एव धर्ममार्गं बोधयितुम् एते विश्वपर्यटनम् अकुर्वन्। बाल्ये एव एते समग्रं वेदम् अधीतवन्तः आसन्।.

सनत्कुमाराः कृष्णस्य द्वादशसु भक्तसु अन्यतमाः इति भागवते उल्लेखः वर्तते। ते तु जीवन्मुक्तिम् प्राप्तवन्तः। सनत्कुमाराः विष्णोः एव अंशाः इत्यपि उल्लेखः विद्यते.। कुत्रचित् शिवस्य अवताराः सनत्कुमाराः इत्यपि उक्तं दृश्यते।

नामानि

चतुर्णां सनकादीनाम् बहुविधैः नामभिः प्रसिद्धिः वर्तते। कुमाराः, चतुःसनाः, चतुर्सनाः, सनकादयः इत्यादीनि नामानि ख्यातानि। सनकः, सनातनः, सनन्दनः, सनत्कुमारः इति प्रतिऋषि नाम। सनातनस्यैव सनत्सुजातः इति नामान्तरम्। रिभुनामा पञ्चमोऽपि कुमारः कदाचित् योज्यते। सननामकस्य षष्ठस्यापि कुमारस्य क्वचिदुल्लेखः दृश्यते।

महाभारते सप्तानां ऋषीणाम् उल्लेखः सनकादिनाम्ना वर्तते। अनिरुद्धः सनः सनत्सुजातः, सनकः सनन्दनः सनत्कुमारः, कपिलः सनातनः इति तेषां नामानि। ज्ञानम् एतेभ्यः सप्तभ्यः ऋषिभ्यः प्राप्यते। एते सप्त सनकादयः निवृत्तीं परिणीतवन्तः इत्यपि कथा विद्यते।

जन्म, जीवनं च

सनत्कुमाराः ब्रह्ममानसपुत्राः। यदा ब्रह्मा विश्वसृष्टिम् आरभत तदा आदौ सनकादीन् ससर्ज। ते आरम्भे शैशवावस्थायामेव आसन्। सृष्टिकार्यम् अग्रे अनुवर्तयितुम् ब्रह्मा तान् आदिशत्। परन्तु सत्त्वगुणोपेताः ते पितुः आज्ञाम् उल्लङ्घ्य ब्रह्मचर्यम् समाचरन्। ।

सनकादयः बाल्यकाले एव वेदान् अभ्यस्य ज्ञानिनः योगिनः च अभवन्। ते तपः प्रभावात् बालत्वेन एव स्थिताः। पुराणेषु तेषां वयः सर्वदापि पञ्चवर्षीयम् आसीत् इति वर्णितम्। सनकादः विवस्त्राः ज्ञानप्रसारार्थं विश्वभ्रमणं चक्रुः।

बोधनानि

सनकादयः शुक्राचार्यं वृत्रासुरं च बोधितवन्तः इति कथा महाभारते शान्तिपर्वणि विद्यते। तथा च सत्त्व-रजः-तमोरूपेण गुणानां विभागः अपि सनकादिभिरेव कृतः। सनकादयः पृथुमहाराजं मोक्षमार्गं बोधितवन्तः इति भागवते उल्लिखितम्। नारदीयपुराणे आदिमेषु चतुर्षु अध्यायेषु सनकादीनाम् उपदेशः वर्तते।

वैकुण्ठगमनम्

वैकुण्ठस्य द्वारपालकः जयः (चेन्नकेशवदेवालयः)

कदाचित् सनकादयः वैकुण्ठं गताः। तत्र द्वारपालकाभ्यां जयविजयाभ्याम् अवरुद्धाः। सनकादयः तौ युवयोः जन्म मर्त्यलोके भवतु शप्तवन्तः। जयविजयौ हिरण्याक्ष-हिरण्यकश्यपुरूपेण, रावणकुम्भकर्णरूपेण, शिशुपालदन्तवक्त्ररूपेण च भूमौ जनिं लेभाते।

शैवसम्प्रदायः

शिवः चिन्मुद्रया उपविष्टान् सनकादीन् ब्रह्मतत्वम् बोधितवान् इति ऐतिह्यं वर्तते। लिङ्गपुराणानुसारं वामदेवः एव सनकादिरूपे आसीत् इत्यपि श्रूयते.।

निम्बार्कसम्प्रदायः

निम्बार्कसम्प्रदायः सनकादिसम्प्रदायः इत्यपि प्रसिद्धः। द्वैताद्वैतसिद्धान्तस्य प्रवर्तकाः सनत्कुमाराः इति निम्बार्कानुयायिनां मतम्। विष्णुः हंसरूपेण सनत्कुमारान् ब्रह्मतत्त्वम् उपदिदेश। सनत्कुमारः नारदम् उपदिष्टवान्। नारदात् निम्बार्कः उपदेशं प्राप्तवान्।।