पार्श्वनाथः
पार्श्वनाथः ( (
शृणु) /ˈpɑːrʃvənɑːθəhə/) (हिन्दी: पार्श्वनाथ,आङ्ग्ल: Parshvanath) जैनधर्मस्य चतुर्विंशतितीर्थङ्करेषु त्रयोविंशतितमः तीर्थङ्करः अस्ति । भगवतः पार्श्वनाथस्य वर्णः नीलः आसीत् । जैनधर्मानुसारं भगवतः चिह्नं सर्पः अस्ति । भगवान् पार्श्वनाथः इक्ष्वाकुवंशीयः, काश्यपगोत्रीयः च आसीत् ।
| पार्श्वनाथः | |
|---|---|
| त्रयोविंशतितमः जैनतीर्थङ्करः | |
 पार्श्वनाथस्य प्रतिमा | |
| विवरणम् | |
| परिवारः | |
| पिता | अश्वसेनः |
| माता | वामादेवी |
| वंशः | इक्ष्वाकुः |
| स्थानम् | |
| जन्म | वाराणसी |
| निर्वाणम् | सम्मेदशिखरम् |
| लक्षणम् | |
| वर्णः | नीलः |
| चिह्नम् | सर्पः |
| औन्नत्यम् | १० हस्तमात्रात्मकम् |
| आयुः | १०० वर्षाणि |
| शासकदेवः | |
| यक्षः | पार्श्व |
| यक्षिणी | पद्मावती |
 जैनध्वजः | |
 जैनधर्मस्य प्रतीकम् | |
| धर्मावलम्बीनां संख्या | |
|---|---|
| प्रायः ५० लक्षजनाः | |
| प्रवर्तकः | |
| आदिनाथः | |
| विस्तारः | |
| भारतम्, बेल्जियम्, केनडा, हांग् कांग्, जपान्, सिङ्गापुरम्, उत्तर-अमेरिकाखण्डः | |
| शिल्पकृतयः | |
| जैनागमः | |
| भाषा(ः) | |
| प्राकृतम्, संस्कृतम्, कन्नड, तमिऴ्, गुजराती, हिन्दी |
कौमारावस्थायां पार्श्वनाथस्य शरीरस्य औन्नत्यं नव (९) हस्तमात्रात्मकम् आसीत्[१] । भगवतः धार्मिकपरिवारे “पार्श्व” इत्याख्यः यक्षः, “पद्मावती” इत्याख्या यक्षिणी च आसीत् ।
जन्म, परिवारश्च
सम्पादयतुदेवलोकस्य आयुष्यं पूर्णं कृत्वा भरतक्षेत्रस्य वाराणसी-नगर्यां मार्गशीर्ष-मासस्य कृष्णपक्षस्य दशम्यां तिथौ विशाखा-नक्षत्रे मध्यरात्रौ भगवतः पार्श्वनाथस्य जन्म अभवत् [२]।
पार्श्वनाथस्य पितुः नाम अश्वसेनः, मातुः नाम वामादेवी च आसीत् । अश्वसेनः वाराणसी-नगर्याः राजा आसीत् । अश्वसेनः एकः श्रेष्ठः राजा आसीत् । तस्य शासनकाले जनाः आनन्देन जीवन्ति स्म । एकदा फाल्गुन-मासस्य कृष्णपक्षस्य चतुर्थ्यां तिथौ विशाखा-नक्षत्रे रात्रौ अर्धसुषुप्तावस्थायां वामादेव्या तीर्थङ्करत्वसूचकाः चतुर्दश स्वप्नाः दृष्टाः । अश्वसेनः, वामादेवी च अतीव प्रसन्नौ अभवताम् । तौ स्वप्नानां फलं न जानीतः स्म । तथापि स्वप्नान् दृष्ट्वा वामादेवी प्रसन्ना जाता ।
राजा अश्वसेनः आगामिदिवसे स्वप्नशास्त्रिणः आहूतवान् । स्वप्नशास्त्रिभिः चतुर्दशस्वप्नानां फलम् उक्तं यत् – “एते स्वप्नाः असाधारणाः सन्ति । कस्यचित् तीर्थङ्करस्य जन्म भविष्यति इति स्वप्नैः ज्ञायते" । स्वप्नानां फलादेशं श्रुत्वा राजा, राज्ञी च प्रफुल्लितौ अभवताम् । राज्ये आनन्दस्य वातावरणम् अभवत् । शुभसमाचारं प्राप्य राज्ञा सम्पूर्णे राज्ये दानं प्रदत्तम् । बालकस्य जन्मनः सर्वे प्रतीक्षां कुर्वन्तः आसन् ।
नवमासानन्तरं भगवतः पार्श्वनाथस्य जन्म अभवत् । प्रसवसमये काचिदपि पीडा न जाता । यदा प्रसवः अभवत्, तदैव इन्द्राः आगतवन्तः आसन् । इन्द्रादिभिः देवैः पार्श्वनाथस्य जन्मोत्सवः आचरितः ।
यदा राजा पुत्रजन्मनः सन्देशं प्राप्तवान्, तदा पुत्रप्राप्त्याः उत्साहेन राज्ञा राज्ये पुत्रोत्सवस्य आयोजनं कृतम् । सर्वप्रथमं तु अश्वसेनः कारागारात् सर्वेभ्यः बन्दीभ्यः मुक्तिम् अददात् । उत्सवे राजा जनेभ्यः दानं यच्छति स्म । पुत्रोत्सवे लोकान्तिकदेवाः, चतुष्षष्टिः इन्द्राः चापि समुपस्थिताः आसन् । देवैः, इन्द्रैः च बालकाय आशीर्वादाः प्रदत्ताः ।
पूर्वजन्म
सम्पादयतुभगवतः पार्श्वनाथस्य जीवनं दशभवात्मकम् आसीत् । तेषां भवानां वर्णनम् अधः प्रदत्तम् अस्ति ।
प्रथमः, द्वितीयः च भवः
सम्पादयतुपोतनपुर-नगरस्य राजा अरविन्दः आसीत् । तस्य रतिसुन्दरी-नामिका पत्नी आसीत् । राज्ये विश्वभूतिः नामकः कश्चनः पुरोहितः अपि आसीत् । तस्य पत्नी अनुद्धरा आसीत् । पुरोहितस्य कमठः, मरुभूतिः इत्येतौ द्वौ पुत्रौ आस्ताम् । कमठस्य प्रकृतिः, स्वभावश्च कुटिलः आसीत् । किन्तु मरुभूतेः प्रकृतिः, स्वभावश्च भद्रः आसीत् । मरुभूतिः एव पार्श्वनाथस्य जीवः आसीत् । कमठस्य पत्न्याः नाम वरुणा, मरुभूतेः पत्न्याः नाम वसुन्धरा च आसीत् ।
पुरोहितेन विश्वभूतिना परिवारस्य दायित्वं प्रदत्तम् । अनन्तरं विश्वभूतिः दीक्षाम् अङ्गीकृतवान् । मरुभूतिः अपि हरिशचन्द्राचार्यात् श्रावकपदं प्राप्तवान् । मरुभूतेः पत्नी वसुन्धरा रूपवती आसीत् । अतः कमठः वसुन्धरायां मुग्धः जातः । कमठः महत्प्रयासेन प्रेमिकास्वरूपेण वसुन्धरां प्राप्तवान् । एकदा कमठः, वसुन्धरा च व्यभिचारं कुर्वन्तौ आस्ताम्, तदा मरुभूतिना राज्ञे तयोः आक्षेपः कृतः । राज्ञा कमठः आहूतः । तदनन्तरं राजा कमठस्य गर्दभयानेन नगरयात्राम् अकारयत् । ततः परं राज्ञा कमठः नगरात् निष्कासितः [३]।
अनेन अपमानेन कमठः तपस्यां कुर्वन् आसीत् । समयान्तरे सः उग्रतपस्वी इति नाम्ना विख्यातिं सम्प्रातत् । एकदा मरुभूतिः क्षमां याचितुं कमठस्य आश्रमं प्राप्तवान् । मरुभूतिं दृष्ट्वा एव कमठः क्रुद्धः जातः । कमठः एकां बृहत्शीलां क्षिप्त्वा मरुभूतिं जघान । शीलायाः घातेन मरुभूतेः मृत्युः अभवत् । अनन्तरं द्वितीये भवे सः विन्ध्यगिरौ करिणीनां युथपतिः अभवत् । कमठस्य पत्नी वरुणा अपि पत्युः कुकर्मभ्यः ग्रस्ता आसीत् । शोकात् वरुणायाः अपि मृत्युः जातः । सा अपि विन्ध्यगिरौ एव युथपतेः प्रियतमा करिणी अभवत् ।
तृतीयः भवः
सम्पादयतुपोतनपुर-नगरस्य राजा अरविन्दः स्वस्य पुत्रस्य महेन्द्रस्य राज्याभिषेकं कृत्वा तस्मै राज्यस्य दात्यित्वं प्रादात् । अनन्तरं सः दीक्षाम् अङ्गीकृतवान् । दीक्षानन्तरं सः विचरन् विन्ध्यवनं प्राप्तवान् । तत्रैव सः साधनां कर्तुम् उपविष्टः आसीत् । तस्मिन् समये सः गजः स्वस्य करिणीभिः सह सरोवरे जलक्रीडां कर्तुं ततः निर्गतः । अज्ञातमुनिं दृष्ट्वा गजः मुनेः समीपं प्रहारं कर्तुं गतः । किन्तु समीपं गत्वा मुनेः तेजसः गजः स्तब्धः जातः ।
स्वस्य अवधिज्ञानेन मुनिः गजम् अवबोधितवान् । गजस्य समीपे एका करिणी आसीत् । सा पूर्वजन्मनि कमठस्य पत्नी वरुणा आसीत् । जातिस्मरणात् परं गजः श्रावकः अभवत् । सः शुष्कतृणाणि, पत्राणि च खादति स्म । शुष्काहारेण गजस्य शरीरं दुर्बलं जातम् आसीत् ।
एकदा गजः जलं पातुं सरोवरं प्रत्यगच्छत् । सः तत्र महापङ्के (दलदल) मज्जितः । महत्प्रयासेभ्यः परम् अपि सः निष्फलः जातः । तत्र कुक्कुट-नामकः सर्पः समागतवान् । सः सर्पः गजं दंशितवान् । पूर्वजन्मनि अयं सर्पः कमठः आसीत् । पूर्वजन्मनि कमठेन स्वस्य भ्रातुः हत्या कृता आसीत् । अतः आश्रमजनैः कमठः निष्कासितः । अनन्तरं कमठस्य मृत्युः जातः । अस्मिन्जन्मनि कमठः कुक्कुट-सर्पः अभवत् । विषयुक्तेन दंशनेन गजस्य मृत्युः अभवत् । गजः अष्टमे सहस्रारनामके देवलोके महर्धिकः देवः अभवत् । सा करिणी (वरुणायाः जीवः) अपि मृत्योः अनन्तरं द्वितीये देवलोके देवी अभवत् । कमठस्य जीवः मृत्योः अनन्तरं पञ्चमे नरके नैरयिकः अभवत् [४]।
चतुर्थः, पञ्चमः च भवः
सम्पादयतुपूर्वविदेहस्य सुकच्छविजये तिलका-नामिका नगरी आसीत् । तस्यां नगर्यां विद्युतवेगः विद्याधरः राजा आसीत् । कनकतिलका-नामिका तस्याः पत्नी आसीत् । पार्श्वनाथस्य जीवः कनकतिलकायाः गर्भं पुत्रस्वरूपेण प्राविशत् । तस्य नाम किरणवेगः कृतम् आसीत् । यौवने प्राप्ते सति पद्मावती इत्यादिभिः राजकन्याभिः सह किरणवेगस्य विवाहः अभवत् । किरणवेगस्य विवाहानन्तरं विद्युतवेगः दीक्षितः जातः । पितुः दीक्षानन्तरं किरणवेगः नगर्याः राजा अभवत् । किरणवेगस्य पुत्रः किरणतेजः अभवत् । समयान्तरे किरणवेगः अपि किरणतेजस्य राज्याभिषेकं कृत्वा तस्मै राज्यस्य दायित्वं दत्तवान् । अनन्तरं किरणवेगेन अपि दीक्षा अङ्गीकृता ।
एकदा मुनिः किरणवेगः हिमगिरिपर्वतस्य गुहायां ध्यानस्थः आसीत् । पूर्वजन्मनः कुक्कुटसर्पः अस्मिन् जन्मनि अजगरस्वरूपेण हिमगिरिपर्वतक्षेत्रे समुद्भूतः । गुहायां ध्यानस्थं किरणवेगमुनिं दृष्ट्वा अजगरः पूर्वजन्मनः वैरं स्मृतवान् । सः अजगरः तं मुनिं ग्रसितवान् । मुनिः किरणवेगः अच्युत-नामके द्वादशे स्वर्गे देवः अभवत् । अजगरः अपि मृत्योः अनन्तरं प्रभा-नामकं षष्ठं नरकं गतः [५]।
षष्ठः, सप्तमः च भवः
सम्पादयतुजम्बूद्वीपस्य पश्चिममहाविदेहस्य सुकच्छविजये अश्वपुर-नामकं नगरम् आसीत् । तस्य नगरस्य राजा वज्रवीर्यः आसीत् । तस्याः पत्न्याः नाम लक्ष्मीवती इति । किरणवेगमुनेः जीवः लक्ष्मीवत्याः गर्भं पुत्रस्वरूपेण प्रविष्टः । तस्य नाम वज्रनाभः इति कृतम् आसीत् । युवावस्थां प्रविष्टे सति वज्रनाभस्य विवाहः कारितः । अनन्तरं सः राजा अभवत् । वज्रनाभस्य पुत्रः चक्रायुधः अभवत् । समयान्तरे वज्रनाभेन चक्रायुधस्य राज्याभिषेकं कृत्वा तस्मै राज्यं प्रदत्तम् आसीत् । अनन्तरं स्वयं क्षेमकरमुनेः दीक्षाम् अङ्गीकृतवान् ।
अस्मिन् जन्मनि अजगरः ज्वलनगिरेः सघनवने भीलज्ञातौ कुरङ्ग-नामके मनुष्यस्वरूपेण अभवत् । कुरङ्गः अत्यन्तं क्रूरः प्राणी आसीत् । वन्यप्राणिभिः सह अपि तस्य व्यवहारः क्रूरः एव आसीत् । एकदा वज्रनाभमुनिः विचरन् ज्वलनगिरिवनं प्राप्तवान् । सः तत्र साधनां कर्तुम् उपविष्टः आसीत् । वज्रनाभमुनिं दृष्ट्वा कुरङ्गस्य मनसि वैरभावना जागृता । अतः कुरङ्गेन बाणेन वज्रनाभमुनिः हतः । मुनिः वज्रनाभः मृत्योः अनन्तर ग्रैवेयके अहमिन्द्रः अभवत् । क्रूरः कुरङ्गः सप्तमे नरके नैरयिकः जातः [६]।
अष्टमः, नवमः च भवः
सम्पादयतुजम्बूद्वीपस्य पूर्वविदेहे पुराणपुरनामकं किञ्चन नगरम् आसीत् । तस्य नगरस्य राजा कुलिसबाहुः आसीत् । सुदर्शना-नामिका तस्य पत्नी आसीत् । एकदा सुदर्शना रात्रौ चतुर्दशस्वप्नान् दृष्टवती । तया कुलिसबाहवे ते स्वप्नाः श्राविताः । अनन्तरं ताभ्यां रात्रिजागरणं कृतम् ।
गर्भकालस्य समाप्त्यनन्तरं पुत्रस्य जन्म अभवत् । राजा अतीव प्रसन्नः आसीत् । अतः तेन राज्ये पुत्रोत्सवस्य घोषणा कृता । सर्वैः पुत्रोत्सवः आचरितः । तस्य नाम स्वर्णबाहुः कृतम् । समयान्तरे स्वर्णबाहुः यौवनं प्राविशत् । अतः कुलिसबाहुः स्वर्णबाहवे आदेशं प्रदत्तवान् यत् – “साम्प्रतं भवता प्रशासनस्य अनुभवः अपि करणीयः” । पितुः आदेशं स्वीकृत्य स्वर्णबाहुः प्रतिदिनं राजकार्येषु समयं यापयति स्म ।
एकदा स्वर्णबाहुः अश्वम् आरुह्य अटितुं गतः । किन्तु अश्वः नियन्त्रणहीनः अभवत् । सः स्वर्णबाहुं वनं प्रति नीतवान् । गाल्वर्षेः आश्रमस्य समीपे सः अश्वः स्तब्धः । स्वर्णबाहुः तत्र विचरन् आसीत् । तेन आश्रमस्य समीपे एकस्मिन् उद्याने क्रीडाकर्त्र्यः बह्व्यः कन्याः दृष्टाः । तासु कन्यासु एका कन्या विशिष्टा आसीत् । सा स्वरूपवती, लावण्यमयी च आसीत् । तस्य नाम पद्मा आसीत् । पद्मां दृष्ट्वा स्वर्णबाहुः आसक्तो जातः ।
चन्दनलेपितं, सुगन्धितद्रव्यलेपितं च कन्यायाः ललाटम् आसीत् । सुगन्धिना भ्रमराणां समूहः कन्यायाः मस्तकोपरि भ्रमन् आसीत् । पद्मा भ्रमरैः त्रस्ता, भीता च जाता । स्वर्णबाहु सर्वं पश्यन् आसीत् । अवसरं प्राप्य सः पद्मायाः साहाय्यार्थं समीपं गतः । स्वर्णबाहुना भ्रमराः दूरीकृताः । सर्वाः कन्याः स्वर्णबाहो आकृष्टाः अभवन् । कन्याभिः स्वर्णबाहोः परिचयः पृष्टः । स्वर्णबाहुना स्वस्य परिचयः प्रदत्तः । परिचयं श्रुत्वा सर्वे प्रफुल्लिताः जाताः । एकया कन्यया उक्तं यत् – हे राजकुमार ! वयं धन्याः स्मः । अद्यैव प्रातःकाले गाल्वर्षिः उक्तवान् आसीत् यत् – “पद्मा भाग्यवती अस्ति । अद्य स्वर्णबाहुः नामकः राजकुमारः आगत्य पद्मायाः पतिः भविष्यति । स्वर्णबाहुः साधारणः नास्ति । सः चक्रवर्ती सम्राट् भविष्यति” ।
पद्मा खेचरेन्द्र-नामकस्य राज्ञः पुत्री आसीत् । तस्याः माता रत्नावलिः आसीत् । अन्याः कन्याः पद्मायाः सख्यः आसन् । राज्ञः खेचरेन्द्रस्य मृत्योः अनन्तरं रत्नावलिः, पद्मा च आश्रमे एव निवसति स्म । आश्रमे पद्मायाः रक्षा भवेत् । अतः ते गाल्वर्षेः आश्रमे निवसतः स्म । किञ्चित् क्षणानन्तरं तत्र राज्ञी रत्नावलिः, गाल्वर्षिः च अपि समागताः । रत्नावल्या आग्रहपूर्वकं स्वर्णबाहोः पद्मया सह गान्धर्वविवाहः कारितः ।
स्वर्णबाहुम् अन्वेष्टुं सैनिकाः वनं प्राप्तवन्तः । सपत्निकं कुमारं दृष्ट्वा सर्वे सैनिकाः आश्चर्यचकिताः अभवन् । अनन्तरं स्वर्णबाहुः पत्न्या सह स्वराज्यं प्राप्तवान् । राजा कुलिसबाहुः अपि तं सपत्निकं दृष्ट्वा प्रसन्नः जातः । कुलिसबाहुना नगरे पुत्रस्य विवाहोत्सवस्य आयोजनं कृतम् । विवाहोत्सवेन सह स्वर्णबाहोः राज्याभिषेकस्य अपि आयोजनं कृतम् । कुलिसबाहुना स्वर्णबाहवे राज्यस्य दायित्वं प्रदत्तम् आसीत् । अनन्तरं कुलिसबाहुः साधनां कर्तुं दीक्षाम् अङ्गीकृतवान् ।
समयान्तरे स्वर्णबाहोः आयुधशालायां चक्ररत्नं समुद्भूतम् । तेन चक्ररत्नेन स्वर्णबाहुना सर्वे देशाः जिताः । सः सार्वभौमः चक्रवर्ती सम्राट् अभवत् । स्वर्णबाहुः दीर्घकालं यावत् राज्यस्य सञ्चालनं कृतवान् । एकदा स्वर्णबाहुः तीर्थङ्करजगन्नाथस्य दर्शनार्थं गतवान् आसीत् । तस्मिन् दिवसे तस्मै जातेः स्मरणज्ञानम् अभवत् । तेन स्वस्य पूर्वभवाः दृष्टाः । अतः सः विरक्तो जातः । स्वर्णबाहुना स्वस्य पुत्रस्य राज्याभिषेकं कृत्वा तस्मै राज्यस्य दायित्वं प्रदत्तम् । स्वयं दीक्षां प्राप्य साधनायां लीनः अभवत् । उग्रतपस्यया, साधनया च तेन महत्कर्मनिर्जरां कृत्वा तीर्थङ्करगोत्रस्य बन्धनं कृतम् ।
एकदा सः वने कायोत्सर्गं कुर्वन् आसीत् । तत्र एकः सिंहः आगतः । सः सिंहः कुरङ्गस्य जीवः आसीत् । कुरङ्गस्य जीवः सर्वासु योनिषु विचरन् सिंहयोनौ अवतीर्णः । मुनिं दृष्ट्वा सिंहः पूर्वभवस्य वैरोद्धारं स्मृतवान् । स्वस्य अन्तसमयं ज्ञात्वा मुनिः अनशनं चकार । सिंहेन मुनिः हतः । मुनेः जीवः महाप्रभनामके विमाने महर्द्धिकदेवः अभवत् [७]।
भगवतः पार्श्वनाथस्य जन्मनः एकादशदिनानाम् अनन्तरं राज्ञा अश्वसेनेन नामकरणसंस्कारस्य विधिः आयोजितः । नामकरणविधौ बालकस्य नामकरणं क्रियते । नामकरणस्य दिवसे अश्वसेनः प्रीतिभोजनस्य अपि आयोजनं कृतवान् आसीत् । तस्मिन् दिने जनैः उत्सवः अपि आचरितः आसीत् । स्वर्गलोकात् अपि बहवः देवाः समागताः । चतुष्षष्टिः इन्द्राः, लोकान्तिकदेवाः चापि उत्सवम् आचरितवन्तः आसीत् । उत्सवे देवानाम् उपस्थितिः आवश्यकी वर्तते । नामकरणोत्सवे नगरस्य प्रतिष्ठितजनाः अपि आमन्त्रिताः आसन् ।
राज्यस्य नागरिकाः अपि प्रसन्नाः आसन् । राजा नामकरणाय देवतानां, जनानां च परामर्शं पृष्टवान् । वामादेवी बालकं नीत्वा आयोजितं स्थलं प्राप्तवती । बालकं दृष्ट्वा जनाः स्तब्धाः अभवन् । बालकस्य तेजः विस्मयकरः आसीत् । नामकरणाय सर्वैः स्वमतानि प्रदत्तानि आसन् । सर्वेषां मतानि श्रुत्वा राजा स्वविचारम् उक्तवान् आसीत् ।
गर्भकालस्य घटनां विचार्य राज्ञा स्वस्य विचारः उक्तः यत् – “यदा अयं बालकः गर्भस्थः आसीत् तदा अहं राज्ञ्या सह उपवनं गतवान् आसम् । तदा राज्ञी अन्धकारे एकं कृष्णसर्पम् अपश्यत् । सः सर्पः राज्ञ्याः पार्श्वं (समीपं) आगछन् आसीत् । अतः राज्ञी माम् अन्यत्र नीतवती । मन्ये सः गर्भस्थस्य जीवस्य एव प्रभावः वतते ।
अतः अस्य बालकस्य नाम पार्श्वकुमारः इति करणीयम् इति । सर्वैः जनैः, देवैः च समर्थनं प्रदत्तम् । तावत् एव पार्श्वनाथः इति नाम्ना ख्यातः अस्ति [८]।
समयान्तरे पार्श्वकुमारः तरुणावस्थायां प्राविशत् । पार्श्वकुमारस्य सौन्दर्यम् अपि वर्धमानम् आसीत् । सर्वत्र तस्य सौन्दर्यस्य प्रशंसा भवन्ती आसीत् । तस्मिन् समये कुशस्थलपुरनगरम् आसीत् । तस्य नगरस्य राजा प्रसेनजित् आसीत् । प्रभावती नामिका तस्य एका पुत्री आसीत् । प्रभावती अपि पार्श्वकुमारस्य सौन्दर्यस्य चर्चां श्रुतवती । प्रशंसां श्रुत्वा सा अपि पार्श्वकुमारे आकृष्टा जाता । तया मनसि एव प्रतिज्ञा कृता यत् – “अस्मिन् जन्मनि पार्श्वकुमारः एव मे पतिः भवितव्यः । पार्श्वकुमारं विहाय जगतः सर्वे युवकाः मे भ्रातृसदृशाः सन्ति” । प्रभावत्याः पितरौ अपि प्रतिज्ञां श्रुत्वा प्रसन्नौ अभवताम् ।
प्रसेनजित् विवाहस्य सन्देशं प्रेषितुम् ऐच्छत् । तेषु दिवसेषु कलिङ्गराज्यस्य यवनः इत्याख्यः युवनरेशः प्रभावत्याः सौन्दर्यस्य प्रशंसां श्रुतवान् । अतः सः तया सह विवाहं कर्तुम् ऐच्छत् । किन्तु यदा यवनेन प्रभावत्याः प्रतिज्ञा श्रुता, तदा सः क्रुद्धः जातः । सः त्वरितमेव कुशस्थलपुरस्य प्रसेनजिते युद्धस्य सन्देशं प्रेषितवान् । सन्देशे यवनेन उक्तं यत् – “प्रभावतीं ददातु वा युद्धं करोतु” इति ।
प्रसेनजित् चिन्ताग्रस्तः आसीत् । अतः तेन अश्वसेनाय सन्देशः प्रेषितः । कन्यायाः इच्छाविहीनः विवाहः भवितुम् अशक्यः । अतः प्रसेनजित् अश्वसेनात् साहाय्यम् अयाचत । सन्देशं प्राप्य अश्वसेनः अपि क्रुद्धः जातः । अश्वसेनः स्वस्य सेनया सह युद्धं कर्तुं सज्जः अभवत् । तदा पार्श्वकुमारः आगत्य युद्धं कर्तुं पितुः आज्ञां स्वीकृतवान् ।
इन्द्रेण पार्श्वकुमाराय युद्धं कर्तुं शस्त्रैः सुसज्जः एकः रथः प्रेषितः आसीत् । तस्मिन् रथे उपविश्य पार्श्वकुमारः आकाशमार्गेण युद्धाय प्रस्थितवान् । पार्श्वकुमारस्य चरुरङ्गिणीसेना स्थलमार्गेण गतवती । पार्श्वकुमारेण युद्धम् अवरोद्धुं यवनं प्रति एकः दूतः प्रेषितः । किन्तु यवनः पार्श्वकुमारस्य पूर्वसूचनाम् अस्वीकृतवान् । यदा पार्श्वकुमारेण द्वितीयवारं दूतः प्रेषितः, तदा यवनस्य राजसभायाः वृद्धमन्त्रिणा यवनः अवबोधितः । वृद्धमन्त्री उक्तवान् यत् – “देवेन्द्रः स्वयं पार्श्वकुमारस्य सेवां करोति । अतः अस्माकं विजयः शक्यः एव नास्ति । अस्माभिः अस्माकं सेनायाः, आत्मसम्मानस्य रक्षणं करणीयम्” इति । यवनेन वृद्धमन्त्रिणः निर्णयः स्वीकृतः । युद्धम् अवरुद्ध्य कलिङ्गनरेशः यवनः पार्श्वकुमारस्य सेवां चकार ।
राजा प्रसेनजित् प्रसन्नः अभवत् । प्रसेनजिता प्रार्थना कृता यत् – “भवता राज्यस्य सङ्कटं दूरीकृतम् । इदानीं प्रभावत्या सह विवाहं कृत्वा तस्याः प्रतिज्ञाम् अपि भवान् एव पूर्णीकर्तुं समर्थः” । किन्तु पार्श्वकुमारेण प्रसेनजित् अवबोधितः यत् – “अहं भवतः राज्यस्य रक्षणार्थम् आगतवान् आसम्, न तु विवाहाय । अतः विवाहविषये कथं विचारितुं शक्नोमि” ?
पार्श्वकुमारः वाराणसी-नगरीं प्रति प्रस्थितवान् । यवनः, प्रसेनजित् च इत्येतौ अपि वाराणसीं गतवन्तौ आस्ताम् । वाराणसी-नगरीं प्राप्य प्रसेनजित् अश्वसेनाय आग्रहं कृतवान् । किन्तु अश्वसेनः उक्तवान् यत् – “ अहमपि तस्य विवाहं कर्तुम् इच्छामि । किन्तु सः अत्यन्तं विरक्तः अस्ति । अतः अहं किमपि वक्तुम् असमर्थोऽस्मि” । अन्ते अश्वसेनः बहुभिः प्रयासैः पार्श्वकुमारस्य विवाहः प्रभावत्या सह कारितवान् । पितुः आज्ञानुसारं पार्श्वकुमारेण विवाहः कृतः । किन्तु तेन राजपदं न स्वीकृतम् [९]।
सर्पाणाम् उद्धारः
सम्पादयतुएकदा पार्श्वकुमारः नगरस्य निरीक्षणार्थं निर्गतवान् आसीत् । तदा तेन दृष्टं यत् – “जनाः एकस्यां दिशि एव गच्छन्तः सन्ति” । अतः अनुचरेण ज्ञातं यत् – “उद्याने कमठ-नामकः कश्चन घोरतपस्वी आगतवान् अस्ति । तत्र सः पञ्चाग्निं कृत्वा साधनां कुर्वन् आसीत् । जनाः तस्य दर्शनार्थं गच्छन्तः सन्ति” । पार्श्वकुमारः अपि तत्र गतवान् । तत्र पार्श्वनाथेन दृष्टं यत् – “अग्नेः विशालज्वाला ज्वलन्ती अस्ति” । पार्श्वनाथेन स्वस्य अवधिज्ञानेन नागदम्पती दृष्टौ । तौ नागदम्पती अग्नौ ज्वलन्तौ आस्ताम्” । पार्श्वनाथेन तपस्वी उक्तः यत् – “अहिंसा परमो धर्मः । अहिंसां विना धर्मः एव न भवति । भवता प्रज्वालिते अग्नौ नागदम्पती ज्वलन्तौ स्तः” । अनन्तरं पार्श्वनाथेन तत्काष्ठं छेदितं, यस्मिन् नागदम्पती ज्वलन्तौ आस्ताम् । यदा नागदम्पती काष्ठात् बहिरागतवन्तौ, तदा पार्श्वनाथः तौ नमस्कृतवान् । पार्श्वनाथेन नागदम्पतीभ्यां नमस्कारमहामन्त्रः श्रावितः । तस्मिन् एव समये नागदम्पतू मृतौ । मृत्योः अनन्तरं तौ धरणेन्द्रः, पद्मावती च इत्येतन्नामकौ नागकुमारदेवानाम् इन्द्रः, इन्द्राणी च अभवताम् ।
तपस्विनः प्रभावः न्यूनः जातः । सर्वत्र तस्य तिरस्कारः अभवत् । तेन खिन्नः तपस्वी अनशनं चकार । अन्ते तस्य मृत्युः अभवत् । मृत्योः अनन्तरं सः मेघमालीदेवः अभवत् [१०]।
दीक्षा
सम्पादयतुपार्श्वनाथस्य मनसि वैराग्यस्य भावना उद्भूता । अतः सः विरक्तः जातः । सः दीक्षायाः समयं ज्ञातवान् आसीत् । पार्श्वनाथः वार्षिकीदानं कर्तुं सज्जः अभवत् । स्वर्गलोकात् लोकान्तिकदेवाः, चतुष्षष्टिः इन्द्राः च तत्र समागताः । इन्द्रैः, देवैः च वार्षिकीदानस्य व्यवस्था कृता । ततः परं भगवता पार्श्वनाथेन वार्षिकीदानम् आरब्धम् । एकवर्षं यावत् तेन वार्षिकीदानं कृतमासीत् । वार्षिकीदाने सः सुवर्णमुद्रिकानां दानं कुर्वन् आसीत् । नगरजनाः वा अन्ये केचन अपि दानं स्वीकर्तुं शक्नुवन्ति स्म । दूरनगरात् अपि बहवः जनाः आगत्य दानं स्वीकुर्वन्ति स्म ।
राज्ञः दीक्षाप्रसङ्गेन जनाः विरक्ताः, दुःखिनश्च अभवन् । यदा वार्षिकीदानं पूर्णमभवत्, तदा मार्गशीर्ष-मासस्य कृष्णपक्षस्य एकादश्यां तिथौ विशाखा-नक्षत्रे भगवान् पार्श्वनाथः शतं जनैः सह वाराणसी-नगर्याः उद्यानं प्राप्तवान् । उद्याने देवाः, इन्द्राः चापि समुपस्थिताः आसन् । सर्वेषां समक्षं भगवता पार्श्वनाथेन दीक्षा स्वीकृता [११]। दीक्षायाः दिवसे भगवान् अठ्ठम-तपः कृतवान् । अपरे दिने भगवता पार्श्वनाथेन कोपट-नगरस्य धन्य-नामकस्य गृहस्थस्य गृहे प्रथमः क्षीराहारः गृहीतः ।
समभावः
सम्पादयतुभगवान् सर्वत्र विचरन् आसीत् । सः केवलं साधनायां लीनः आसीत् । एकदा सः शिवपुरी-नगरं प्राप्तवान् । तत्र सः कोशावने ध्यानस्थः अभवत् । किञ्चित्समयान्तरे भगवान् तापसाश्रमं प्रापत् । तत्रापि भगवान् पार्श्वनाथः एकस्य वटवृक्षस्याधः ध्यानमग्नः अभवत् ।
कमठेन तपस्विना स्वस्य अवधिज्ञानेन पार्श्वनाथः दृष्टः । पूर्वजन्मनः वैरोद्धारं स्मृत्वा भगवते कष्टं प्रदातुं कमठः पार्श्वनाथस्य समीपं गतवान् । सर्वप्रथमं कमठेन सिंहस्य, व्याघ्रस्य, सर्पस्य च रूपं धृत्वा भगवते कष्टं प्रदत्तम् । तथापि पार्श्वनाथः मेरुपर्वतः इव अचलः आसीत् ।
वैफल्यं प्राप्ते सति कमठः क्रुद्धो जातः । अतः सः मायया अतिवृष्टिं चकार । भगवान् ध्यानस्थः आसीत् । अतः सः स्थिरः आसीत् । अतिवृष्ट्या स्थलं जलमग्नम् अभवत् । भगवान् तिष्ठन् एव साधनां कुर्वन् आसीत् । अतः जलं भगवतः नासिका पर्यन्तम् आगतम् ।
किञ्चित्क्षणानन्तरं धरणेन्द्रः अपि स्वस्य अवधिज्ञानेन इमां स्थितिं ज्ञातवान् । तत्क्षणमेव धरणेन्द्रः स्वस्य पत्न्या सह पार्श्वनाथस्य समीपं गतवान् । धरणेन्द्रेण भगवतः पार्श्वनाथस्य पदयोः अधः एकं कमलं रचितम् । स्वयं सप्तफणयुतः सन् भगवतः पार्श्वनाथस्य मस्तकोपरि छत्रम् अस्थापयत् । तथापि भगवतः मनसि समभावः एव आसीत् । कमठः निरन्तरं वृष्टिं कुर्वन् आसीत् । तदा धरणेन्द्रेण कमठः अवबोधितः यत् – “अरे दुष्ट ! भगवतः मनसि समभावः अस्ति, तथापि त्वम् इदानीमपि दुष्टतां न त्यजसि ?
धरणेन्द्रस्य वचनेन कमठः भयभीतः जातः । कमठेन वृष्टिः रोधिता । अनन्तरं पार्श्वनाथं प्रणम्य सः निर्गतवान् । धरणेन्द्रः अपि भगवतः स्तुतिं चकार । सः अपि स्वस्थानं गतवान् [१२]।
केवलज्ञानम्
सम्पादयतुदीक्षानन्तरं चतुरशीतिदिनानि यावत् भगवान् पार्श्वनाथः रहसि आसीत् । भगवता पार्श्वनाथेन चतुरशीतिदिनानि यावत् विविधाः तपस्याः, साधनाः च कृताः । चतुरशीतिदिनानन्तरं सः पुनः वाराणसी-नगर्याः उद्यानं प्राप्तवान् ।
वाराणसी-नगर्यां चैत्र-मासस्य कृष्णपक्षस्य चतुर्थ्यां तिथौ विशाखा-नक्षत्रे तस्मै कैवल्यज्ञानम् अभवत् [१३]। तस्मिन् दिवसे लोकान्तिकदेवाः, चतुष्षष्टिः इन्द्राः, नगरजनाः च समुपस्थिताः आसन् । सर्वैः मिलित्वा केवलमहोत्सवस्य आयोजनं कृतम्, उत्सवः आचरितः च । भगवता पार्श्वनाथेन तत्र तीर्थस्य स्थापना कृता । अतः तदा सः तीर्थङ्करपदं प्राप्तवान् ।
भगवता पार्श्वनाथेन प्रथमं प्रवचनं कृतम् । तस्मिन् प्रवचने बहवः श्रोतारः आसन् । भगवतः प्रवचनं श्रुत्वा बहवः जनाः जगतः निवृत्तिं प्राप्तवन्तः । भगवतः पार्श्वनाथस्य प्रवचनस्य तादृशः प्रभावः आसीत्, येन जनाः मुग्धाः, तल्लीनाः च अभवन् ।
धार्मिकः परिवारः
सम्पादयतुयदा भगवान् पार्श्वनाथः चतुर्विधसङ्घस्य (साधुः, साध्वी, श्रावकः, श्राविकाश्च) स्थापनां चकार, तदा पार्श्वनाथेन धार्मिकपरिवारस्य अपि रचना कृता[१४]।
- १० गणधराः
- १,००० केवलज्ञानिनः
- ७५० मनःपर्यवज्ञानिनः
- १,४०० अवधिज्ञानिनः
- १,१०० अवैक्रियलब्धिधारिणः
- ३५० चतुर्दशपूर्विणः
- ६०० चर्चावादिनः
- १६,००० साधवः
- ३८,००० साध्व्यः
- १,६४,००० श्रावकाः
- ३,३९,००० श्राविकाः
अयं भगवतः धार्मिकः परिवारः वर्तते । तेषु परिवारजनेषु त्रिचत्वारिंशत् गणधरेषु “शुभदत्तः” इत्याख्यः प्रथमः गणधरः आसीत् ।
चातुर्याम-धर्मः
सम्पादयतुभगवान् पार्श्वनाथः चातुर्याम-धर्मस्य निरूपकः आसीत् । ततः परं चतुर्विंशतितमः तीर्थङ्करः भगवान् महावीरः पञ्चमहाव्रतधर्मस्य व्याख्यां चकार । अतः भगवतः पार्श्वनाथस्य धर्मः चातुर्याम-धर्मः इति नाम्ना एव प्रसिद्धः जातः ।
चतुर्विंशतितीर्थङ्करेषु प्रथमः, अन्तिमश्च तीर्थङ्करः पञ्चमहाव्रतधर्मस्य प्रवर्तनं कुर्वन् आसीत् । अन्ये द्वाविंशतितीर्थङ्कराः चातुर्यामधर्मस्य प्ररूपकाः आसन् । ’चातुर्याम’, ’पञ्चयाम’ च इत्येतयोः केवलं शब्दभेदः एव वर्तते । चातुर्याम-धर्मे ब्रह्मचर्यः भिन्नं महाव्रतं न मन्यते । अपितु ब्रह्मचर्यम् अपरिग्रहमहाव्रते एव सम्मिलितम् अस्ति ।
स्त्रियः द्विपदपरिग्रहे मन्यन्ते स्म । ब्रह्मचारिणः स्त्रीणां त्यागं कुर्वन्ति । अतः ब्रह्मचर्यम् अपरिग्रहमहाव्रते एव सम्मिलितं भवति । चातुर्यामधर्मस्य विकासः एव पञ्चमहाव्रतानां धर्मः मन्यते [१५]।
अपूर्वप्रभावः
सम्पादयतुमिस्र, ईरान्, साइबेरीया, अफघानिस्तान् इत्यादयः देशाः पार्श्वनाथस्य व्यक्तित्वात् प्रभाविताः आसन् । तत्कालीनाः जनाः, राजानः च पार्श्वनाथस्य धर्मस्योपासनां विशेषतया कुर्वन्ति स्म । यदा चीन-देशीयः प्रसिद्धः यात्री ‘ह्वेनसांग्’ इत्याख्यः यदा तेषां प्रदेशानां यात्रां चकार, तदा तेन बहवः निर्ग्रन्थमुनयः दृष्टाः ।
महात्मनः बुद्धस्य पितृव्यः अपि भगवतः पार्श्वनाथस्य श्रमणोपासकः आसीत् । करकण्डु-इत्यादयः बौद्धराजानः अपि भगवतः पार्श्वनाथस्य शिष्यत्वं प्रापन् । केचन साहित्यकाराः कथयन्ति यत् – “महात्मना बुद्धेन षड्वर्षाणि यावत् भगवतः पार्श्वनाथस्य धर्मशासने साधना कृता आसीत्” ।
तत्कालीनेषु सर्वेषु धर्मसम्प्रदायेषु भगवतः पार्श्वनाथस्य साधनापद्धत्याः प्रभावः आसीत् । भगवतः पार्श्वनाथस्य शासनकाले शुभदत्त, आर्य हरिदत्त, आर्य समुद्रसूरि, आर्य केशीश्रमण च इत्यादयः प्रतिभाशालिनः, तपस्विनः च आचार्याः अपि अभवन् [१६]।
निर्वाणम्
सम्पादयतुतीर्थङ्कराः त्रिकालज्ञानिनः भवन्ति । अतः पूर्वमेव तेभ्यः समयस्य ज्ञानं भवति । यदा भगवता पार्श्वनाथेन अपि स्वस्य निर्वाणकालः ज्ञातः, तदा सः त्रयस्त्रिंशत् साधुभिः सह सम्मेदशिखरं प्राप्तवान् । तत्र सः एकमासं यावत् अनशनञ्चकार । तेन एकमासं यावत् पुनः तपस्या, साधना च कृता । एकमासानन्तरं सः शैलेशीपदं प्रापत् । शैलेशीपदस्य प्राप्त्या सर्वेषां कर्मणां नाशः अभवत् । अनन्तरं सः सिद्धत्वं प्रापत् ।
एकमासस्य अनशनान्ते श्रावण-मासस्य शुक्लपक्षस्य अष्टम्यां तिथौ विशाखा-नक्षत्रे सम्मेदशिखरे भगवतः पार्श्वनाथस्य निर्वाणम् अभवत् । भगवता सह बहुभिः मुनिभिः अपि मोक्षः प्राप्तः आसीत् [१७]।
पार्श्वनाथेन कौमारावस्थायां त्रिंशद्वर्षाणां, दीक्षायां सप्ततेः वर्षाणां च आयुः भुक्तम् । अनेन प्रकारेण तेन सम्पूर्णजीवने शतं वर्षाणि भुक्तानि आसन् [१८]।
नेमिनाथस्य निर्वाणानन्तरं पञ्चशताधिकसप्तशतोत्तरत्रयाशीतिवर्षानन्तरं पार्श्वनाथस्य मोक्षः अभवत् ।
|
सम्बद्धाः लेखाः
सम्पादयतुबाह्यसम्पर्कतन्तुः
सम्पादयतु| विकिमीडिया कॉमन्स् मध्ये पार्श्वनाथः सम्बन्धिताः सञ्चिकाः सन्ति। |
सन्दर्भाः
सम्पादयतु- ↑ तीर्थङ्कर चरित्र, मुनि श्री जयानन्द विजय, श्री कृष्णलाल वर्मा पृ. १५३
- ↑ तीर्थङ्कर चरित्र, मुनि सुमेरमल (लाडनूं) पृ. १७०
- ↑ तीर्थङ्कर चरित्र, मुनि सुमेरमल (लाडनूं) पृ. १६६
- ↑ तीर्थङ्कर चरित्र, मुनि सुमेरमल (लाडनूं) पृ. १६७
- ↑ तीर्थङ्कर चरित्र, मुनि सुमेरमल (लाडनूं) पृ. १६७-१६८
- ↑ तीर्थङ्कर चरित्र, मुनि सुमेरमल (लाडनूं) पृ. १६८
- ↑ तीर्थङ्कर चरित्र, मुनि सुमेरमल (लाडनूं) पृ. १६८-१७०
- ↑ तीर्थङ्कर चरित्र, मुनि श्री जयानन्द विजय, श्री कृष्णलाल वर्मा पृ. १७०
- ↑ तीर्थङ्कर चरित्र, मुनि सुमेरमल (लाडनूं) पृ. १७०-१७२
- ↑ तीर्थङ्कर चरित्र, मुनि सुमेरमल (लाडनूं) पृ. १७२-१७३
- ↑ तीर्थङ्कर चरित्र, मुनि सुमेरमल (लाडनूं) पृ. १७३
- ↑ तीर्थङ्कर चरित्र, मुनि सुमेरमल (लाडनूं) पृ. १७५
- ↑ तीर्थङ्कर चरित्र, मुनि श्री जयानन्द विजय, श्री कृष्णलाल वर्मा पृ. १५३
- ↑ तीर्थङ्कर चरित्र, मुनि सुमेरमल (लाडनूं) पृ. १७६-१७७
- ↑ तीर्थङ्कर चरित्र, मुनि सुमेरमल (लाडनूं) पृ. १७६
- ↑ तीर्थङ्कर चरित्र, मुनि सुमेरमल (लाडनूं) पृ. १७६
- ↑ तीर्थङ्कर चरित्र, मुनि श्री जयानन्द विजय, श्री कृष्णलाल वर्मा पृ. १५३
- ↑ तीर्थङ्कर चरित्र, मुनि सुमेरमल (लाडनूं) पृ. १७७