यतेन्द्रियमनोबुद्धिः...
श्लोकः
सम्पादयतु
- यतेन्द्रियमनोबुद्धिर्मुनिर्मोक्षपरायणः ।
- विगतेच्छाभयक्रोधो यः सदा मुक्त एव सः ॥ २८ ॥
अयं भगवद्गीतायाः पञ्चमोध्यायस्य कर्मसंन्यासयोगस्य अष्टाविंशतितमः (२८) श्लोकः ।
पदच्छेदः
सम्पादयतुयतेन्द्रियमनोबुद्धिः मुनिः मोक्षपरायणः विगतेच्छाभयक्रोधो यः सदा मुक्त एव सः ॥ २८ ॥
अन्वयः
सम्पादयतुयः स्पर्शान् बाह्यान् बहिः चक्षुः च एव भ्रुवोः अन्तरे कृत्वा नासाभ्यन्तरचारिणौ प्राणापानौ समौ कृत्वा यतेन्द्रियमनोबुद्धिः मोक्षपरायणः विगतेच्छाभयक्रोधः मुुनिः (वर्तते) सः सदा मुक्तः एव ।
शब्दार्थः
सम्पादयतु- यः = यः मानवः
- स्पर्शान् = शब्दादीन् विषयान्
- बाह्यान् = बहिः वर्तमानान्
- बहिः = बहिर्भागे
- चक्षुः च एव = नेत्रम् अपि
- भ्रुवोः = भ्रुवोः
- अन्तरे = मध्ये (कृत्वा)
- नासाभ्यन्तरचारिणौ = नासिकान्तर- सञ्चारिणौ
- प्राणापानौ = प्राणापानवायू
- समौ = तुल्यौ
- कृत्वा = विधाय
- यतेन्द्रियमनोबुद्धिः = वशीकृतेन्द्रियचित्तमतिः
- मोक्षपरायणः = मोक्षरतः
- विगतेच्छाभयक्रोधः = विनष्टरागद्वेषभयः
- मुनिः = यतिः
- सः = सः पुरुषः
- सदा = सततम्
- मुक्तः एव = विमुक्तः एव ।
अर्थः
सम्पादयतुयः सर्वान् अपि इन्द्रियार्थान् बहिरेव कृत्वा (तान् अविचिन्त्य), दृष्टिं भ्रुवोः मध्ये संस्थाप्य, नासिकायां संचरन्तौ प्राणापानौ समौ कृत्वा, इन्द्रियाणि मनः बुद्धिं च नियन्त्र्य मोक्षपरायणः भवति, यश्च इच्छाभयक्रोधादिरहितः अस्ति सः सदा मुक्तः एवेति निर्णयः ।
शाङ्करदर्शनम्
सम्पादयतुयतेन्द्रिय इति। यतेन्द्रियमनोबुद्धिर्यतानि संयतानीन्द्रियाणि मनो बुद्धिश्च यस्य स यतेन्द्रियमनोबुद्धिर्मननान्मुनिः संन्यासी मोक्षपरायण एवं देहसंस्थानोमोक्षपरायणो मोक्ष एव परमयनं परा गतिर्यस्य सोऽयं मोक्षपरायणो मुनिर्भवेत्। विगतेच्छाभयक्रोध इच्छा च भयं च क्रोधश्चेच्छाभयक्रोधास्ते विगता यस्मात्स विगतेच्छाभयक्रोधः।य एवं वर्तते सदा संन्यासी मुक्त एव सः। न तस्य मोक्षोऽन्यः कर्तव्योऽस्ति ।।28।।
|
सम्बद्धाः लेखाः
सम्पादयतुबाह्यसम्पर्कतन्तुः
सम्पादयतु| विकिमीडिया कॉमन्स् मध्ये यतेन्द्रियमनोबुद्धिः... सम्बन्धिताः सञ्चिकाः सन्ति। |
उद्धरणम्
सम्पादयतुअधिकवाचनाय
सम्पादयतु- गीताप्रवेशः, द्वितीयभागः, प्रथमखण्डः, ISBN - 978-81-88276-39-8, संस्कृतभारती
- श्रीमद्भगवद्गीतायाः परिचयात्मकलेखः
- श्रीमद्भगवद्गीतायाः मूलपाठः
- श्रीमद्भगवद्गीताशाङ्करभाष्येण सह आङ्ग्लानुवादः
- श्रीमद्भगवद्गीताशाङ्करभाष्येण सह
- श्रीमद्भगवद्गीता सान्वयम्, आङ्ग्लानुवादश्च