न मे पार्थास्ति कर्तव्यं...
न मे पार्थास्ति कर्तव्यम् ( (
शृणु)) इत्यनेन श्लोकेन भगवान् श्रीकृष्णः लोकसङ्ग्रहपुष्टिं करोति । पूर्वस्मिन् श्लोके श्रेष्ठपुरुषाणाम् उदाहरणं दत्त्वा तेषाम् अनुसारं जनसामान्यः आचरणं करोति इति उक्त्वा अत्र भगवान् स्वस्य उदाहरणं दत्त्वा लोकसङ्ग्रस्य अत्यावश्यकत्वं बोधयति । सः कथयति यद्, हे पार्थ ! मम कृते त्रिषु लोकेषु अपि न किमपि कर्तव्यम् अस्ति, न तु किमपि अप्राप्यञ्च । तथापि अहं कर्तव्यकर्मसु रतो भवामि इति ।
न मे पार्थास्ति कर्तव्यं... लोकसङ्ग्रहपुष्टिः | |
|---|---|
 | |
| श्लोकसङ्ख्या | ३/२२ |
| श्लोकच्छन्दः | अनुष्टुप्छन्दः |
| पूर्वश्लोकः | यद्यदाचरति श्रेष्ठः... |
| अग्रिमश्लोकः | यदि ह्यहं न वर्तेयं... |
श्लोकः
सम्पादयतु
- न मे पार्थास्ति कर्तव्यं त्रिषु लोकेषु किञ्चन ।
- नानवाप्तमवाप्तव्यं वर्त एव च कर्मणि ॥ २२ ॥
पदच्छेदः
सम्पादयतुन मे पार्थ अस्ति कर्तव्यं त्रिषु लोकेषु किञ्चन न अनवाप्तम् अवाप्तव्यं वर्ते एव च कर्मणि ॥ २२ ॥
अन्वयः
सम्पादयतुपार्थ ! त्रिषु लोकेषु मे किञ्चन कर्तव्यं नास्ति । अनवाप्तम् अवाप्तव्यं च नास्ति । (तथापि) कर्मणि एव वर्ते ।
शब्दार्थः
सम्पादयतु| अन्वयः | सरलसंस्कृतम् |
| पार्थ | पृथानन्दन ! |
| त्रिषु लोकेषु | त्रिषु भुवनेषु |
| मे | मम |
| किञ्चन | किमपि |
| कर्तव्यम् | कर्म |
| नास्ति | न विद्यते |
| अनवाप्तम् | अलब्धम् |
| अवाप्तव्यम् | लब्धव्यम् |
| नास्ति | न वर्तते |
| कर्मणि एव | केवलकर्मणि |
| वर्ते | तिामि । |
व्याकरणम्
सम्पादयतुसन्धिः
सम्पादयतु- पार्थास्ति = पार्थ + अस्ति – सवर्णदीर्घसन्धिः
- नानवाप्तव्यम् = न + अनवाप्तव्यम् – सवर्णदीर्घसन्धिः
- वर्त एव = वर्त + एव – अयादेशः, यकारलोपः प्रकृतिभावश्च
समासः
सम्पादयतु- अनवाप्तव्यम् = न अवाप्तव्यम् - नञ्तत्पुरुषः
कृदन्तः
सम्पादयतु- कर्तव्यम् = कृ + तव्यत् (कर्मणि)
- अवाप्तम् = अव + आप् + क्त (कर्मणि)
- आप्तव्यम् = आप् + तव्यत् (कर्मणि)
अर्थः
सम्पादयतुअर्जुन ! त्रिभुवनेषु मम किमपि कर्म नास्ति । अप्राप्तं प्राप्तव्यम् अपि नास्ति । तथापि अहं कर्मणि प्रवृत्तोऽस्मि ।
भावार्थः
सम्पादयतु'न मे पार्थास्ति... नानवाप्तमवाप्तव्यम्' – भगवान् न कस्मिँश्चित् एकस्मिन् लोके सीमितः भवति । अतः सः त्रिषु लोकेषु स्वस्य कर्तव्याभावं वदति । किञ्च तस्य कृते किमपि प्राप्तव्यं नास्ति । मनुष्यादयः किमपि प्राप्तुमेव कर्म कुर्वन्ति । भगवान् उपर्युक्तेषु पदेषु अतीव विलक्षणं विषयम् उपस्थापयति यत्, यद्यपि मह्यं किमपि प्राप्तव्यं नास्ति, तथापि अहं कर्म कुर्वन्नस्मि इति । भगवान् लोकहिताय एव अवतारं स्वीकृत्य साधूनाम् उद्धारं, पापीनां च विनाशं कृत्वा धर्मस्थापनां करोति [१] । अवतारकार्यं विहाय भगवतः सृष्टिरचनादीनि कार्याणि अपि जीवोद्धाराय एव भवन्ति । सर्वलोकः पुण्यकर्मणः उपभोगाय अस्ति । चतुराशीतिः योनयः, नरकं च पापकर्मणां फलभोगाय सन्ति । मनुष्ययोनिः पुण्यपापेभ्यः परा स्वकल्याणसाधनस्य साधनम् अस्ति । मनुष्य पापपुण्येभ्यः परः तदैव भवितुं शक्नोति, यदा सः त्रयाणां शरीराणां सर्वाणि कार्याणि संसाराय कुर्यात् । अर्थात् स्थूलशरीरेण जायमाना क्रिया, सूक्ष्मशरीरेण जायमानं चिन्तनं, कारणशरीरेण उद्भूता स्थिरता च अन्येषां हिताय एव भवेयुः, न तु स्वस्य कृते । यतो हि तानि शरीराणि अपि संसारस्य एव सन्ति ।
वस्तुतः मनुष्यस्य कृते अपि किमपि कर्तव्यं न भवति । परन्तु एतस्य गभीरं ज्ञानम् अपेक्ष्यते । तेभ्यः मनुष्येभ्यः कर्तव्यस्य आवश्यकता न भवति, ये सर्वदा अन्येभ्यः कार्यं कुर्वन्ति । ते जानन्ति यद्, परमात्मतत्त्वं नित्यप्राप्यम् अस्ति । तस्य स्वरूपम् अपि नित्यम् अस्ति । प्रत्युत कर्म, तत्फलञ्च अनित्यम् अस्ति । अनित्यस्य नित्येन सह कोऽपि सम्बन्धः अस्थाने एव इति । यदि मनुष्येभ्यः अपि कर्तव्यकर्मणः प्रावधानं नास्ति, तर्हि ईश्वरस्य कृते तु कथं स्यात् ? अत एव भगवान् श्रेष्ठपुरुषेभ्यः अपि कर्तव्यकर्मणः अभावं कथयति । भगवान् तु श्रेष्ठपुरुषैः सह स्वस्य एकताम् अपि प्रदर्शयति [२] । यथा भगवान् त्रिषु लोकेषु आदर्शपुरुषः अस्ति [३], तथैव संसारे तत्त्वज्ञः पुरुषः आदर्शः भवति [४] ।
'वर्त एव त कर्मणि' – अत्र 'एव' पदेन भगवतः तात्पर्यम् अस्ति यद्, अहम् उत्साहेन, तत्परतया, अलसरहितेन च सावधानो भूत्वा साङ्गोपाङ्गं कर्तव्यकर्माणि करोमि । नाहं कर्मणां त्यागं करोमि, न च उपेक्षाम् इति । भगवान् सदैव कर्तव्यपरायणः भवति, सः कदापि स्वकर्तव्याच्च्युतो न भवति । अतः भगवत्परायणेन साधकेनापि कदापि कर्तव्यकर्मणः त्यागः न करणीयः । कर्तव्यच्युतः साधक एव भगवत्तत्त्वस्य अनुभवाद् विमुखो भवति । प्रतिक्षणं कर्तव्यपरायणः साधकः सर्वदा भगवत्तत्त्वानुभवे रतः भवति ।
शाङ्करभाष्यम्
सम्पादयतुयद्यत्रते लोकसंग्रहकर्तव्यतायां विप्रतिपत्तिस्तर्हि मां किं न पश्यसि-न मे इति। न मे मम पार्थ, नास्ति न विद्यते कर्तवेयं त्रिष्वपिलोकेषु किंचिन किंचिदपि।कस्मान्नानवाप्तमप्राप्तमवाप्तव्यं प्रापणीयं तथापि वर्त एव च कर्मण्यहम्।।22।।
|
सम्बद्धाः लेखाः
सम्पादयतुबाह्यसम्पर्कतन्तुः
सम्पादयतु| विकिमीडिया कॉमन्स् मध्ये न मे पार्थास्ति कर्तव्यं... सम्बन्धिताः सञ्चिकाः सन्ति। |
उद्धरणम्
सम्पादयतुअधिकवाचनाय
सम्पादयतु- गीताप्रवेशः, द्वितीयभागः, प्रथमखण्डः, ISBN - 978-81-88276-39-8, संस्कृतभारती
- श्रीमद्भगवद्गीतायाः परिचयात्मकलेखः
- श्रीमद्भगवद्गीतायाः मूलपाठः
- श्रीमद्भगवद्गीताशाङ्करभाष्येण सह आङ्ग्लानुवादः
- श्रीमद्भगवद्गीताशाङ्करभाष्येण सह
- श्रीमद्भगवद्गीता सान्वयम्, आङ्ग्लानुवादश्च