यस्त्वात्मरतिरेव स्यात्...
यस्त्वात्मरतिरेव स्याद् ( (
शृणु)) इत्यनेन श्लोकेन भगवान् श्रीकृष्णः आत्मज्ञानिने कर्तव्याभावं कथयति । पूर्वस्मिन् श्लोके यः कर्तव्यपालनं करोति, तस्य जीवनं व्यर्थम् अस्ति इति भगवता उक्तम् । अत्र सः वदति यद्, यः स्वकर्तव्यपालनं कृत्वा संसारात् सम्बन्धविच्छेदं कृतवान्, तस्य महापुरुषस्य कृते कर्तव्याभावः अस्ति । भगवान् बोधयति यद्, यः मनुष्यः स्वयं स्वस्मिन् एव रमते, स्वस्मिन् एव तृप्तः अस्ति, स्वस्मिन् एव यः सन्तुष्टश्च अस्ति, तस्मै किमपि कर्तव्यं न भवति इति ।
यस्त्वात्मरतिरेव स्यात्... आत्मज्ञानिने कर्तव्याभावं | |
|---|---|
 | |
| श्लोकसङ्ख्या | ३/१७ |
| श्लोकच्छन्दः | अनुष्टुप्छन्दः |
| पूर्वश्लोकः | एवं प्रवर्तितं चक्रं... |
| अग्रिमश्लोकः | नैव तस्य कृतेनार्थो... |
श्लोकः
सम्पादयतु
- यस्त्वात्मरतिरेव स्यादात्मतृप्तश्च मानवः ।
- आत्मन्येव च सन्तुष्टः तस्य कार्यं न विद्यते ॥ १७ ॥
पदच्छेदः
सम्पादयतुयः तु आत्मरतिः एव स्यात् आत्मतृप्तः च मानवः आत्मनि एव च सन्तुष्टः तस्य कार्यं न विद्यते ॥ १७ ॥
अन्वयः
सम्पादयतुयः मानवः आत्मरतिः एव आत्मतृप्तः आत्मन्येव सन्तुष्टः च स्यात् तस्य कार्यं न विद्यते ।
शब्दार्थः
सम्पादयतु| अन्वयः | सरलसंस्कृतम् |
| यः मानवः तु | यः मनुष्यः |
| आत्मरतिः एव | आत्मनि प्रीतिमान् |
| आत्मतृप्तः च | आत्मनि तृप्तिमान् |
| आत्मन्येव | स्वस्मिन् एव |
| सन्तुष्टः | सम्प्रीतः |
| स्यात् | भवेत् |
| तस्य | तादृशस्य मनुष्यस्य |
| कार्यम् | कर्तव्यम् |
| न विद्यते | नास्ति । |
व्याकरणम्
सम्पादयतुसन्धिः
सम्पादयतु- यस्त्वात्मरतिमेव = यः + तु – विसर्गसन्धिः (सकारः)
- तु + यण्सन्धिः
- आत्मरतिः + एव – विसर्गसन्धिः (रेफः)
- स्यादात्मतृप्तः = स्यात् + आत्मतृप्तः – जश्त्वसन्धिः
- आत्मतृप्तश्च = आत्मतृप्तः + च – विसर्गसन्धिः (सकारः) श्चुत्वं च
- आत्मन्येव = आत्मनि + एव – यण्सन्धिः
- सन्तुष्टस्तस्य = सन्तुष्टः + तस्य – विसर्गसन्धिः (सकारः)
समासः
सम्पादयतु- आत्मरतिः = आत्मनि एव रतिः यस्य सः – बहुव्रीहिः
- आत्मतृप्तः = आत्मनि एव तृप्तः - सप्तमीतत्पुरुषः
कृदन्तः
सम्पादयतु- तृप्तः = तृप् + क्त (कर्तरि)
- सन्तुष्टः = सम् + तृष् + क्त (कर्तरि)
- कार्यम् = कृ + ण्यत् (कर्मणि)
तद्धितान्तः
सम्पादयतु- मानवः = मनु + अण् (अपत्यर्थे), मनोः अपत्यं पुमान् ।
अर्थः
सम्पादयतुयः मनुष्यः आत्मप्रियः, आत्मतृप्तः, आत्मसम्प्रीतश्च भवति तस्य कर्तव्यं नास्ति ।
भावार्थः
सम्पादयतु'यस्त्वात्मरतिरेव... सन्तुष्टस्य' – पूर्वस्मिन् श्लोके ये कर्तव्यपालनं न कुर्वन्ति इत्येतेषां वर्णनं कृतं, तेभ्यः कर्तव्यकर्मणि सिद्धानां महापुरुषानां विलक्षणतां बोधयितुम् अत्र 'तु' इत्यस्य पदस्य उपयोगः कृतः । यावत् पर्यन्तं मनुष्यः संसारेण सह स्वस्य सम्बन्धं स्वीकरोति, तावत् पर्यन्तं सः रतिना (स्त्री-पुत्र-परिवारदिभिः), तृप्तिना (भोजनादिभिः), सन्तुष्टिना (धनादिभिः) च सह जीवति । परन्तु एवं कृते सत्यपि तस्य रतितृप्तिसन्तुष्टयः कदापि शिथिलाः न भवन्ति, ताः सर्वदा उग्राः एव भवन्ति । यतो हि संसारं प्रतिक्षणं परिवर्तनशीलम् अस्ति । स्वयं तु अविनाशी, स्थिरश्च अस्ति । अतः मनुष्यस्य संसारात् रत्यादयः असम्भवाः । संसारात् रति-तृप्ति-सन्तिष्टयः लभन्ते इति मनुष्यस्य प्रतीतिः अस्ति । वास्तव्येन यदि तासां प्राप्तिः अभविष्यत्, तर्हि अरतिः, अतृप्तिः, असन्तुष्टिः च नोद्भविष्यन् । कामनागुणं यदा वस्तु प्राप्यते, तदा मनुष्यस्य मनसि विद्यमाना कामना व्यपगच्छति, पूर्वकामनायाः पूर्णतायाः पश्चात्, अपरायाः कामनायाः उद्भवात् प्राक् तस्य मनुष्यस्य या निष्कामावस्था भवति, सा एव सुखानुभवं कारयति । परन्तु मनुष्यः चिन्तयति यद्, सांसारिकवस्तुना तेन सुखं प्राप्तम् इति । यदि वस्तुनः प्राप्त्योत्तरमेव सुखं लभेत्, तर्हि तत् सुखं चिरस्थायि भवेत् । परन्तु सांसारिकवस्तुना कदापि तथा न भवति । यतो हि संसारेण सह ममताया समबन्धे अविरते सति नवीनाः कामनाः उत्पद्यन्ते । एवं पुनः काम्यवस्तुनः प्राप्तेः इच्छा, तस्य प्राप्तिः, प्राप्त्योत्तरं नवीना कामना इति चक्रम् आरभते । अतः कामनायुक्तः मनुष्यः सर्वदा दुःखी भवति । साधकः सुखकारणं निष्कामता इति जानाति, परन्तु सांसारिकमनुष्यः वस्तुप्राप्तौ एव सुखं मन्यते अन्यथा सः दुःखम् अनुभवति । यदि आसक्तः मनुष्यः साधकवत् यथार्थदृष्ट्वा सुखकारणं पश्येत्, तर्हि सोऽपि शीघ्रं हि निष्कामतायाः अनुभवं कर्तुं शक्नोति ।
सकाममनुष्यः कर्मयोगस्य अधिकारी भवति [१] । सकाममनुष्यस्य रत्यादयः संसारे भवन्ति । अतः कर्मयोगेन सिद्धिप्राप्तस्य महापुरुषस्य स्थितेः वर्णनं कुर्वन् भगवान् वदति, कर्मयोगेन सिद्धिप्राप्तस्य महापुरुषस्य रत्यादयः संसारे न अपि तु स्वरूपे भवति इति [२] । 'तस्य कार्यं न विद्यते' – मनुष्याय यत्किमपि कर्तव्यपालनविधानम् उक्तम् अस्ति, तस्य उद्देशः परमकल्याणप्राप्तिः अस्ति । येन केनापि साधनेन (कर्म-ज्ञान-भक्तियोगैः) उद्देश्यस्य सिद्धिः भवति । ततः मनुष्याय किमपि ज्ञातव्यं, प्राप्तव्यं न भवति । एतदेव मनुष्यजीवनस्य साफल्यम् उच्यते । यावत्पर्यन्तं मनुष्यः स्वस्य वास्तविकं स्वरूपम् अज्ञात्वा संसारसम्बन्धत्वात् स्वस्मिन् अभावं पश्यति, अर्थात् 'अहं', 'मम' इति मत्त्वा 'स्वस्य कृते' कर्म कुर्वन् भवति, तावत्पर्यन्तं तस्य कर्तव्यानि समाप्तानि न भवन्ति । परन्तु यदा 'स्वस्य कृते' किमपि अकृत्वा अर्थात् शरीरेन्द्रियमनोबुद्धिप्राणेभ्यः, मातृपितृस्त्रीपुत्रपरिवारेभ्यः, समाज-देश-विश्वेभ्यश्च कर्म करोति, तदातस्य संसारात् सम्बन्धविच्छेदः भवति । संसारात् सर्वथा सम्बन्धे विच्छेदे सति तस्य स्वस्य किमपि कर्तव्यं नावशिष्यते । यतो हि स्वरूपे कोऽपि क्रिया न भवति । या कापि क्रिया आसीत्, सा संसारात् सम्बन्धविच्छेदोत्तरं विलीना भवति । अतः येषां संसारेण सह सम्बन्धः अस्ति, तेभ्यः एव कर्तव्यः भवति । कर्म तदा भवति, यदा किमपि प्राप्तुं कामना भवति । अभावादेव कामना उत्पद्यते । सिद्धमाहापुरुषेषु कोऽपि अभावः न भवति, अतः तेभ्यः किमपि कर्म अपि नावशिष्यते । कर्मयोगेन सिद्धपुरुषस्य रत्यादयः स्वरूपे एव विलीनाः भवन्ति । ततः कृतकृत्यात्, ज्ञातज्ञातव्यात्, प्राप्तप्राप्तव्यात् च परः सः विधिनिषेधपरः भवति । यद्यपि तस्योपरि शास्त्रशासनं न भवति, परन्तु तस्य क्रियासु स्वाभाविकतया शास्त्रानुशासनं भवति । अतः तस्य सर्वाः क्रियाः अन्येभ्यः आदर्शरूपाः भवन्ति । 'तस्य कार्यं न विद्यते' इत्यस्य पदस्य अत्र अभिप्रायः अस्ति यद्, तेन महापुरुषेण न कापि क्रिया भवति इति । किमपि कर्तुं शेषं नास्ति, तथापि महापुरुषेण लोकसङ्ग्रहाय क्रियाः स्वयमेव भवन्ति । यथा श्वसनक्रिया, भोजनपचनक्रिया इत्यादयः स्वतः एव भवन्ति, तथैव महापुरुषेषु कृत्वाभिमानाभावात् तैः शास्त्रानुकुलाः आदर्शक्रियाः स्वतः एव भवन्ति ।
शाङ्करभाष्यम्
सम्पादयतुएवं स्थिते किमेवं प्रवर्तितं चक्रं सर्वेणानुवर्तलीयमाहोस्वित्पूर्वोक्तकर्मयोगानुष्ठानोपायप्राप्यानात्मविदो ज्ञानयोगेनैव निष्ठामात्मविद्भिः साख्यैरनुष्ठेयामप्राप्तेनैवेत्येवमर्थमर्जुनस्यप्रश्नमाशङ्क्य स्वयमेव वा शास्रार्थस्य विवेकप्रतिपत्त्यर्थमेव तं वैतमात्मानं विदित्वा निवृत्तमिथ्याज्ञानाः सन्तो ब्राह्मणा मिथ्याज्ञानवद्भिरवश्यं कर्तव्येभ्यःदपुत्रैषणादिभ्यो व्युत्थायाथ भिक्षाचर्ये शरीरस्थितिमात्रप्रयुक्तं चरन्ति न तेषामात्मज्ञाननिष्ठाव्यतिरेकेणान्यत्कार्यमस्तीत्येवं श्रुत्यर्थमिह गीताशास्रेप्रतिपादयिषितमाविष्कुर्वन्नाह भगवान्-यस्त्विति। यस्तु सांख्य आत्मज्ञाननिष्ठ आत्मरतिरात्मन्येव रतिर्न विषयेषु यस्य स आत्मरतिरेव स्याद्भवेदात्मतृप्तश्चात्मनैवतृप्तो नान्नरसादिना स मानवो मनुष्यः संन्यास्यात्मन्येव च संतुष्टः। संतोषो हि बाह्यार्थलाभेन सर्वस्य भवति तमनपेक्ष्यात्मन्येव च संतुष्टः सर्वतो वीततृष्णइत्येतद्। य ईदृश आत्मवित्तस्य कार्यं करणीयं न विद्यते नास्तात्यर्थः।।17।।
|
सम्बद्धाः लेखाः
सम्पादयतुबाह्यसम्पर्कतन्तुः
सम्पादयतु| विकिमीडिया कॉमन्स् मध्ये यस्त्वात्मरतिरेव स्यात्... सम्बन्धिताः सञ्चिकाः सन्ति। |
उद्धरणम्
सम्पादयतु- ↑ कर्मयोगस्तु कामिनाम्, श्रीमद्भागवतमहापुराणम्, स्क. ११ , अ. २०, श्लो. ७
- ↑ गीता, अ. २ , श्लो. ५५
अधिकवाचनाय
सम्पादयतु- गीताप्रवेशः, द्वितीयभागः, प्रथमखण्डः, ISBN - 978-81-88276-39-8, संस्कृतभारती
- श्रीमद्भगवद्गीतायाः परिचयात्मकलेखः
- श्रीमद्भगवद्गीतायाः मूलपाठः
- श्रीमद्भगवद्गीताशाङ्करभाष्येण सह आङ्ग्लानुवादः
- श्रीमद्भगवद्गीताशाङ्करभाष्येण सह
- श्रीमद्भगवद्गीता सान्वयम्, आङ्ग्लानुवादश्च