यज्ञशिष्टाशिनः सन्तो...
यज्ञशिष्टाशिनः सन्तो ( (
शृणु)) इत्यनेन श्लोकेन भगवान् श्रीकृष्णः यज्ञशिष्टान्नेन पापनाशं वदति । पूर्वस्मिन् श्लोके यः अन्येभ्यः अदत्त्वा स्वयमेव भोगं करोति, सः चौरः इति उक्त्वा भगवान् अत्र यज्ञशिष्टान्नेन पापनाशः भवति, तथा च यः यज्ञं न करोति, सः पापं प्राप्नोति इति बोधयति । एतस्याध्यायस्य नवमे श्लोके भगवान् यज्ञाय क्रियमाणानि कर्माणि बन्धनरूपिणी न भवन्ति इति उक्तवान् । ततः सः यज्ञाय कर्म कर्तुम् आज्ञापयत् । तस्याः आज्ञायाः प्रजामते अर्थात् विश्वाहः वचनैः पुष्टिम् अकरोत् । नवमे श्लोके स्वस्य वचनेन सह तादात्म्यं स्थापयन् अत्र भगवान् कर्तव्यकर्मणः पालने, अपालने च किं फलम् इति विवृणोति । सः कथयति यद्, यज्ञशेषस्य (योगस्य) अनुभविनः श्रेष्ठमनुष्याः सर्वेभ्यः पापेभ्यः विमुक्ताः भवन्ति । परन्तु ये केवलं स्वस्य कृते एव पचन्ति, अर्थात् सर्वाणि कर्माणि करोति, ते पापिनः तु पापम् एव भुञ्जन्ति इति ।
यज्ञशिष्टाशिनः सन्तो... यज्ञशिष्टेन पापनाशनम् | |
|---|---|
 | |
| श्लोकसङ्ख्या | ३/१३ |
| श्लोकच्छन्दः | अनुष्टुप्छन्दः |
| पूर्वश्लोकः | इष्टान्भोगान् हि वो देवा... |
| अग्रिमश्लोकः | अन्नाद्भवन्ति भूतानि... |
श्लोकः
सम्पादयतु
- यज्ञशिष्टाशिनः सन्तो मुच्यन्ते सर्वकिल्बिषैः ।
- भुञ्जते ते त्वघं पापा ये पचन्त्यात्मकारणात् ॥ १३ ॥
पदच्छेदः
सम्पादयतुयज्ञशिष्टाशिनः सन्तः मुच्यन्ते सर्वकिल्बिषैः भुञ्जते ते तु अघं पापाः ये पचन्ति आत्मकारणात् ॥ १३ ॥
अन्वयः
सम्पादयतुयज्ञशिष्टाशिनः सन्तः सर्वकिल्बिषैः मुच्यन्ते । ये पापाः आत्मकारणात् पचन्ति ते तु अघं भुञ्जते ।
शब्दार्थः
सम्पादयतु| अन्वयः | सरलसंस्कृतम् |
| यज्ञशिष्टाशिनः | यज्ञशेषभोजिनः |
| सन्तः | साधवः |
| सर्वकिल्बिषैः | सकलपापैः |
| मुच्यन्ते | त्यज्यन्ते |
| ये पापाः | ये च पापिनः |
| आत्मकारणात् | आत्मार्थम् |
| पचन्ति | पचन्ति |
| ते तु | तादृशाः तु |
| अघम् | पापम् |
| भुञ्जते | अनुभवन्ति । |
व्याकरणम्
सम्पादयतुसन्धिः
सम्पादयतु- सन्तो मुच्यन्ते = सन्तः + मुच्यते – विसर्गसन्धिः (सकारः) रेफः, उकारः, गुणः च
- त्वघम् = तु + अघम् – यण्सन्धिः
- पापा ये = पापाः + ये – विसर्गसन्धिः (लोपः)
- पचन्त्यात्मकारणात् = पचन्ति + आत्मकारणात् – यण्सन्धिः
समासः
सम्पादयतु- यज्ञशिष्टाशिनः = यज्ञस्य शिष्टम् यज्ञशिष्टम् – षष्ठीतत्पुरुषः
- यज्ञशिष्टम् अशितुं शीलं येषां ते – कर्तरि णिनि, उपपदसमासश्च
- आत्मकारणात् = आत्मैव कारणम्, तस्मात् - कर्मधारयः
कृदन्तः
सम्पादयतु- सन्तः = अस् + शतृ (कर्तरि)
अर्थः
सम्पादयतुये यज्ञशेषं भुञ्जते ते सर्वेऽपि श्रेाः पुरुषाः पापान्मुक्ताः भवन्ति । ये च पापिनः आत्मार्थं पचन्ति ते तु पापमेव भुञ्जते ।
भाष्यार्थः
सम्पादयतु'यज्ञशिष्टाशिनः सन्तः' – कर्तव्यकर्मणां निष्कामभावेन विधिपूर्वं पालनं कृते सति यज्ञशेषत्वेन योगः अथवा समता एव शिष्यति । संसारात् प्राप्तया सामग्र्या एव कर्म भवति, अतः संसारस्य सेवायाम् एव तस्याः उपयोगे कृते तत् कर्म 'यज्ञ'त्वेन सिद्ध्यति इति कर्मयोगस्य वैशिष्ट्यम् अस्ति । यज्ञसिद्ध्योत्तरम् अवशिष्टः 'योगः' साधकाय एव भवति । एषः योगः एव समता अस्ति उत यज्ञशेषः अस्ति । एनं योगमेव भगवान् अमृतं कथयति [१] ।
'मुच्यन्ते सर्वकिल्बिषैः' – अत्र 'किल्पिषैः' इत्यस्य पदस्य बहुवचनस्य तात्पर्यम् अस्ति यद्, सर्वेभ्यः पापेभ्यः, बन्धनेभ्यः च इति । परन्तु अनेन पदेन सह भगवान् 'सर्व' इत्यस्य शब्दस्यापि उपयोगम् अकरोत् । अनेन अर्थः भवति यद्, यज्ञशेषस्य अनुभवेन मनुष्यस्योपरि किमपि बन्धनं न भवति । तस्य सर्वाणि सञ्चितकर्माणि, प्रारब्धकर्माणि, क्रियमाणानि कर्माणि च कर्मसु एव विनलीनानि भवन्ति [२] । सर्वेषां कर्मणां विलयेन सनातनस्य ब्रह्मणः प्राप्तिः भवति [३] । कामनायाः अभावे सञ्चितानि कर्माणि विलीनानि भवन्ति । यावत्पर्यन्तं शरीरं भवति, तावता तु प्रारब्धानुगुणम् अनुकूलप्रतिकूलपरस्थितिनां तु आवागमनं भवत्येव । परन्तु परन्तु कर्मयोगी ताभ्यः सुखी उत दुःखी न भवति । अर्थात् न कस्यापि परिस्थितेः तस्योपरि प्रभावः भवति इति । तदेव प्रारब्धकर्मणां विलीनीकरणम् । फलेच्छां विना क्रियमाणानां कर्मणाम् अपि अकर्मण्यता भवति । अर्थात् तानि क्रियमाणानि कर्माणि फलदायकानि न भवन्ति । एवं क्रियमाणानां कर्मणाम् अपि कर्मसु विलयः उच्यते ।
एतस्य अध्यायस्य नवमे श्लोके भगवान् यथार्थकर्मणा अन्यत्र कर्म बन्धनकारकम् इति उक्तवान् । चतुर्थाध्यायस्य त्रयोविंशे श्लोकेऽपि यज्ञार्थं यः कर्म करोति, तस्य सर्वाणि कर्माणि विलीनानि भवन्ति इति वदति । एवम् तयोः उभयोः श्लोकयोः या चर्चा अस्ति, सा एव अत्र 'सर्वकिल्बिषैः' इत्येनन पदेन कृता अस्ति । तात्पर्यम् अस्ति यद्, यज्ञशेषस्य अनुभवकर्ता मनुष्यः सर्वेभ्यः बन्धनेभ्यः मुक्तः भवति, सकामभाने कृतानि पुण्यकर्माणि अपि बन्धनकारणानि भवन्ति, यज्ञशेषस्य (समतायाः) अनुभवेन पापात्, पुण्यात् च मुक्तिः भवति [४] । अधुना चिन्तयतु यद्, बन्धनस्य वास्तविकं कारणं किम् ? इति । एवं भवेत्, एवं न भवेत् एतादृश्याः कामनायाः फलमेव बन्धनम् । एषा कामना एव सर्वेषां पापानां मूलम् अस्ति [५] । अतः कामनात्यागः अत्यावश्यकः । वस्तुतः कामनायाः स्वन्त्रसत्ता नास्त्येव । कामना अभावदेव उत्पद्यते परन्तु 'स्वरूपे' तु कोऽपि अभावः एव न भवति । केवलं शरीरेण सह तादात्म्यत्वादेव मनुष्यः अभावम् अनुभवति । तस्य अभावस्य पूर्त्यै एव सः पदार्थानां कामनां करोति । मनुष्ये अवगन्तव्यं यत् आरम्भान्तयुक्तायाः क्रियाः यत्किपमि उत्पत्स्यते, तत्सर्वं उत्पत्तिविनाशशीलम् एव भविष्यति इति । एवं मनुष्यस्य अभावस्य पूर्तिः कदापि न उपशमिष्यति । यदि अभावस्य पूर्तिः अशक्या, तर्हि पदार्थानां कामना अपि मौढ्यम् एव । एतादृशेन ज्ञानेन कामनायाः निवृत्तिः सहजतया भवति । यदि मनुष्यः शरीरादीनां सांसारिकपदार्थानाम् उपयोगः संसारस्य हिताय एव कुर्यात्, तर्हि तेभ्यः पदार्थेभ्यः तस्य सम्बन्धविच्छेदः सहजः भवति । एवं सहसा आत्मस्वरूपस्य बोधः भवति । ततः न कोऽपि अभावः अवशिष्यते । यस्य मनसि न कामनायाः स्थितिरेव न भवति, तस्य मनुष्यस्य जीवनमुक्तिः भवति ।
'ये पचन्त्यात्मकारणात्' – स्वस्य कृता सर्वा इच्छा अर्थात् स्वार्थः, कामना, ममता, आसक्तिः इत्यादि 'आत्मकारणात्' पदे अन्तर्भवति । मनुष्यस्य स्वार्थबुद्धिः यावन्ती अधिका, तावदधिकं तस्य पापकर्म । अत्र 'पचन्ति' इति पदम् उपलक्षकम् अस्ति । तस्य सम्बन्धः न केवलं पचनक्रिया सह अस्ति, अपि तु भोजन-पेय-चलनादिक्रियाभिः सह अपि अस्ति । स्वस्य स्वार्थस्य पृष्ठे अन्धः मनुष्यः केवलं स्वस्य कृते एव पचति (कार्यं करोति) । कुत्रचित् सः अन्यस्मै कर्तुम् आडम्बरं करोति, परन्तु तत्रापि सः वस्तुतः स्वस्य कृत एव कार्यं करोति । तस्मात् विपरितं स्वस्य स्वार्थभआवस्य त्यागं कृत्वा कर्तव्यकर्मकर्ता साधकः शरीराय, अन्येभ्यः अपि कार्यं करोति । संसारात् मनुष्यः यत्किमपि प्राप्नोति, तस्य उपयोगं तेन संसारहिताय एव करणीयः । तत्र स्वामिभावः एव पापम् अस्ति । अत्र शरीरं न मे, तत् संसारस्य इति विचिन्त्य तस्य कृते अन्न-जल-वस्त्रादीनाम् अतिरेकः तत् शरीरम् आलस्ययुक्तं, प्रमादयुक्तं, भोगयुक्तं च करोति । अतः तथा अपि न करणीयम् । आसक्तिं वना शरीरस्य सेवा करणीया, येन उक्ताः दुर्गुणाः तस्मिन् न उत्पद्येयुः ।
स्वेन कृतानां कर्मणां फलं मनुष्येण एव भोक्तव्यं भवति । परन्तु तेन कृतस्य कर्मणः प्रभावः अखिले संसारे भवति । स्वस्य कृते कर्म कुर्वाणः मनुष्यः स्वकर्तव्यात् च्यतुः भवति । स्वकर्तव्याच्च्युतः सः समाजाय अतिवृष्टिः, अनावृष्टिः इत्यादीनां महत्यः आपदः जनयति । अतः मनुष्याय तदेवोचितम् अस्ति यद्, सः स्वस्य कृते किमपि न कुर्यात् । कुत्रापि ममत्वं न जनयेत्, स्वस्य कृते किमपि न इच्छेत् । कर्मफलस्य आश्रयः 'स्वस्य कृते पचति' इत्यस्मिन् अन्तर्भवति । अतः एव भगवान् 'अनाश्रितः कर्मफलम्' इत्यस्य पदस्य उपयोगं कृत्वा कर्मफलानाम् आश्रयः न स्वीकर्तव्यः इति वदति [६] ।
'भुञ्जते ते त्वघं पापाः' – अनेन पदेन भगवान् स्वस्य कृते ये मनुष्याः कार्यं कुर्वन्ति, तेषां सौम्यशब्दैः निन्दां करोति । स्वस्य कृते कृतेन कर्मणा मनुष्यः तावन्तं पापसङ्ग्रहं करोति, यत् चतुर्विंशतिलक्षसु योनिषु, अनेकेषु नरकेषु च दुःखोपभोगेन अपि तस्य पापोपशमनं न भवति । प्रत्युत सञ्चितकर्मत्वेन अवशिष्यन्ते । अत एव मनुष्येन 'स्वस्य कृते कर्म न करणीयम्' इति सङ्कल्पः स्वीकर्तव्यः ।
शाङ्करभाष्यम्
सम्पादयतुयज्ञेति। ये पुनर्देवयज्ञादीन्निर्वर्त्य तच्छिष्टमशनममृताख्यमशितुं शीलं येषां ते यज्ञशिष्टाशिनः सन्तो मुच्यन्ते सर्वकिल्बिषैः सर्वपापैश्चुल्लयादिपञ्चसूनाकृतैः1प्रमादकृतहिंसादिजनितैश्चान्यैः। ये त्वात्मम्भरयो भुञ्जते ते त्वघं पापं स्वयमपि पापा ये पचन्ति पाकंनिर्वर्तयन्त्यात्मकारणादात्महेतोः।।13।।
|
सम्बद्धाः लेखाः
सम्पादयतुबाह्यसम्पर्कतन्तुः
सम्पादयतु| विकिमीडिया कॉमन्स् मध्ये यज्ञशिष्टाशिनः सन्तो... सम्बन्धिताः सञ्चिकाः सन्ति। |
उद्धरणम्
सम्पादयतुअधिकवाचनाय
सम्पादयतु- गीताप्रवेशः, द्वितीयभागः, प्रथमखण्डः, ISBN - 978-81-88276-39-8, संस्कृतभारती
- श्रीमद्भगवद्गीतायाः परिचयात्मकलेखः
- श्रीमद्भगवद्गीतायाः मूलपाठः
- श्रीमद्भगवद्गीताशाङ्करभाष्येण सह आङ्ग्लानुवादः
- श्रीमद्भगवद्गीताशाङ्करभाष्येण सह
- श्रीमद्भगवद्गीता सान्वयम्, आङ्ग्लानुवादश्च