अव्यक्तोऽयमचिन्त्योऽयम्...
अव्यक्तोऽयमचिन्त्योऽयम् ( (
शृणु)) इत्यनेन श्लोकेन भगवान् श्रीकृष्णः आत्मनः शोकरहितत्वं प्रदर्शयति । पूर्वयोः उभयोः श्लोकयोः भगवान् आत्मनः नित्यत्वं निरूपयति, तस्य उपसंहारत्वेन एतस्मिन् श्लोके आत्मनः नित्यत्वेन सह आत्मनः शोकरहितत्वम् अपि बोधयति । सः वदति यत्, अयं देही प्रत्यक्षं न दृश्यते, एषः न चिन्तनविषयः, तस्मिन् न कोऽपि विकारः उत्पद्यते च । एवं देहिनं ज्ञात्वा शोकं मा कुरु इति । कः
अव्यक्तोऽयमचिन्त्योऽयम्... आत्मनः शोकरहितत्वम् | |
|---|---|
 | |
| श्लोकसङ्ख्या | २/२५ |
| श्लोकच्छन्दः | अनुष्टुप्छन्दः |
| पूर्वश्लोकः | अच्छेद्योऽयमदाह्योऽयम्... |
| अग्रिमश्लोकः | अथ चैनं नित्यजातं... |
श्लोकः
सम्पादयतु
- अव्यक्तोऽयमचिन्त्योऽयमविकार्योऽयमुच्यते ।
- तस्मादेवं विदित्वैनं नानुशोचितुमर्हसि ॥ २५ ॥
पदच्छेदः
सम्पादयतुअव्यक्तः, अयम्, अचिन्त्यः, अयम्, अविकार्यः, अयम्, उच्यते । तस्मात्, एवम्, विदित्वा, एनम्, न, अनुशोचितुम्, अर्हसि ॥
अन्वयः
सम्पादयतुअयम् अव्यक्तः । अयम् अचिन्त्यः । अयम् अविकार्यः उच्यते । तस्मात् एवम् एनं देहिनं विदित्वा अनुशोचितुं न अर्हसि ।
शब्दार्थः
सम्पादयतु| अन्वयः | विवरणम् | सरलसंस्कृतम् |
| अयम् | इदम्-म.सर्व.पुं.प्र.एक. | एषः देही |
| अव्यक्तः | अ.पुं.प्र.एक. | अप्रकटः |
| अचिन्त्यः | अ.पुं.प्र.एक. | निराकारः |
| अविकार्यः | अ.पुं.प्र.एक. | अपरिणामी |
| उच्यते | √वच् वचने-पर.कर्मणि, लट्.प्रपु.एक. | कथ्यते |
| तस्मात् | तद्-द.सर्व.पुं.पं.एक. | अतः |
| एवम् | अव्ययम् | इत्थम् |
| एनम् (देहिनम्) | एतद्.द.सर्व.पुं.द्वि.एक. | अमुम् |
| विदित्वा | क्त्वान्तम् अव्ययम् | विज्ञाय |
| अनुशोचितुम् | तुमुन्नन्तम् अव्ययम् | दुःखितुम् |
| न | अव्ययम् | न |
| अर्हसि | √अर्ह पूजायाम्-पर.कर्तरि, लट्.प्रपु.एक. | योग्यो भवसि । |
व्याकरणम्
सम्पादयतुसन्धिः
सम्पादयतु- अव्यक्तोऽयम् = अव्यक्तः + अयम् – विसर्गसन्धिः (सकारः) रेफः, उकारः, गुणः, पूर्वरूपं च
- अचिन्त्योऽयम् = अचिन्त्यः + अयम् – विसर्गसन्धिः (सकारः) रेफः, उकारः, गुणः, पूर्वरूपं च
- अविकार्योऽयम् = अविकार्यः + अयम् – विसर्गसन्धिः (सकारः) रेफः, उकारः, गुणः, पूर्वरूपं च
- तस्मादेव = तस्मात् + एव - जश्त्वसन्धिः
- नानुशोचितुम् = न + अनुशोचितुम् - सवर्णदीर्घसन्धिः
कृदन्तः
सम्पादयतु- अव्यक्तः – न व्यक्तः – नञ्तत्पुरुषः ।
- अचिन्त्यः – न चिन्त्यः - नञ्तत्पुरुषः ।
- अविकार्यः – न विकार्यः - नञ्तत्पुरुषः ।
तद्धितान्तः
सम्पादयतु- व्यक्तः = वि + अञ्ज् + क्त (कर्मणि)
- चिन्त्यः = चिन्त् + ण्यत् (कर्मणि)
- विकार्यः = वि + कृञ् + ण्यत् (कर्मणि)
- विदित्वा = विद् + क्त्वा
- अनुशोचितुम् = अनु + शुच् + तुमुन्
अर्थः
सम्पादयतुएषः आत्मा इन्द्रियाणाम् अगोचरः इति हेतोः अचिन्त्यः अस्ति । अस्य कोऽपि विकारः न भवति । अस्य आत्मनः एतादृशं स्वरूपं ज्ञात्वा त्वं दुःखम् अनुभवितुं नार्हसि ।
'अव्यक्तोऽयम्' – यथा शरीरं, संसारः इत्यादयः स्थूलरूपेण दरीदृश्यन्ते, तथा एषः आत्मान स्थूलरूपेण न दृश्यते । किञ्च सः स्थूलदृष्टिरहितः । 'अचिन्त्योऽयम्' – मनोबुद्ध्यायः अपि दर्शनपराः एव, परन्तु चिन्तनीयाः । किन्तु सः देही तु चिन्तयविषयः एव नास्ति । किञ्च सूक्ष्मदृष्टिरहितः सः । 'अविकार्योऽयमुच्यते' – एषः देही विकाररिहतः उच्यते । किञ्च तस्मिन् किञ्चिन्मात्रमपि परिवर्तनं न भवति । सर्वेषां कारणं प्रकृतिः अस्ति । तस्यां कारणभूतायां प्रकृतौ अपि विकृतिः अस्ति । परन्तु देहिनि तु न कापि विकृतिः शक्यते । किञ्च स कारणसृष्टिरहितः ।
अत्र चतुर्विंश-पश्चविंश-षट्विंशेषु श्लोकेषु अच्छेद्यः, अदाह्यः, अक्लेद्यः, अशोष्यः, अचलः, अव्यक्तः, अचिन्त्यः, अविकार्यः इति अष्टैः विशेषणैः देहिनः निषेधात्मकं वर्णनम् अस्ति । तथा च नित्यः, सर्वगतः, स्थाणुः, सनातनः इत्येतैः चतुर्भिः विशेषणैः सकारात्मकं वर्णनं प्राप्यते । परन्तु वास्तव्येन एतादृशं वर्णनम् अपि असम्भवम् । तस्य आत्मनः वाणीविषयाभात् । येन वाण्यादयः प्रकाशिताः भवन्ति, तेन देही कथं प्रकाशितः भवेत् ? अतः एतस्य देहिनः अनुभवः एव तस्य वास्तविकं वर्णनम् उच्यते । 'तस्मादेवं विदित्वैनं नानुशोचितुमर्हसि' – अतः देहिनः विषये अच्छेद्यादि अङ्गीकृत्य तथा अनुभव, ततः शोकः न जायते ।
किंच अव्यक्तोऽयमिति । अव्यक्तः सर्वकरणाविषयत्वान्न व्यज्यते इत्यव्यक्तोऽयमात्मा । अतएवाचिन्त्योऽयं, यद्धीन्द्रियगोचरं वस्तु तच्चिन्ताविषयत्वमापद्यतेऽयंत्वात्मानिन्द्रियगोचरत्वादचिन्त्योऽतएवाविकार्यः। यथा क्षीरं दध्यातञ्चनादिना विकारि न तथायमात्मा । निरवयवत्वाच्चाविक्रियः, नहि निरवयवं किंचिद्विक्रियात्मकंदृष्टम् । अविक्रियत्वादविकार्योऽयमात्मोच्यते । तस्मादेवं यथोक्तप्रकारेणैनमात्मानं विदित्वा त्वं नानुशोचितुमर्हसि हन्ताहमेषां मयैते हन्यन्ते इति ।।25।।
भाष्यार्थः
सम्पादयतुसः आत्मा बुद्ध्यादीनां करणानां विषयः नास्ति । अतः अव्यक्तः । एवं सः अचिन्त्यः अपि । किञ्च यस्य पदार्थस्य इन्द्रियगोचरत्वं भवति, सः एव चिन्तनविषयः अपि । परन्तु आत्मनः इन्द्रियगोचरत्वाभावाद् अचिन्त्यत्वम् । सः आत्मा अविकारी अस्ति । अर्थाद्, दध्यादीनां सह सम्पर्केण दुग्धे विकारः भवति, तथा आत्मनि न शक्यते । सः आत्मा अवयवरहितः (निराकारः) अपि । तस्माद् कारणाद् अपि सः अविकारी । यतो हि अवयवरहितस्य पदार्थस्य विकारः शक्यते । अतः विकाररहितत्वात् आत्मा अविकारी उच्यते । उपर्युक्तम् आत्मविषये ज्ञात्वा त्वया शोकः न करणीयः । 'अहं हन्ता', 'अहं घातकी' इत्यादि सर्वं मिथ्या अस्ति ।
रामानुजभाष्यम्
सम्पादयतुछेदनादियोग्यानि वस्तूनि यैं प्रमाणैर्व्यज्यन्ते, तैरयमात्मा न व्यज्यत इत्यव्यक्तम् । अतश्छेद्यादिविजातीयम् । अचिन्त्यश्च सर्ववस्तुविजातीयत्वेन तत्तत्स्वभावयुक्ततया चिन्तयितुमपि नार्हम् । अतश्चाविकार्यं विकारानर्हम् । तस्मादुक्तलक्षणमेनमात्मानं विदित्वा तत्कृते नानुशोचितुमर्हसि ॥२.२५॥
भाष्यार्थः
सम्पादयतुछेदनादियोग्यानि वस्तूनि यैः प्रमाणैः व्यक्तानि भवन्ति, तेभ्यः प्रमाणेभ्यः एषः आत्मा व्यक्तः न भवति, अतः आत्मा अव्यक्तः अस्ति । एवं येषां वस्तूनां छेदनादिकार्यं शक्यं, तेभ्यः पदार्थेभ्यः एषः आत्मा विजातीयः अस्ति अर्थाद् सर्वथा भिन्नः अस्ति इति । सर्वेभ्यः वस्तुभ्यः विजातीयत्वाद् तेषां वस्तूनां स्वभावः तस्मिन् आत्मनि आरोप्य तस्य आत्मनः चिन्तनम् अपि असम्भवम् अस्ति । अतः सः अचिन्त्यः, अविकारी च अस्ति । आत्मनः उक्तानि लक्षणानि ज्ञात्वा, त्वया तस्य आत्मनः कृते शोकः न करणीयः ।
|
सम्बद्धाः लेखाः
सम्पादयतुबाह्यसम्पर्कतन्तुः
सम्पादयतु| विकिमीडिया कॉमन्स् मध्ये अव्यक्तोऽयमचिन्त्योऽयम्... सम्बन्धिताः सञ्चिकाः सन्ति। |
उद्धरणम्
सम्पादयतुअधिकवाचनाय
सम्पादयतु- गीताप्रवेशः, द्वितीयभागः, प्रथमखण्डः, ISBN - 978-81-88276-39-8, संस्कृतभारती
- श्रीमद्भगवद्गीतायाः परिचयात्मकलेखः
- श्रीमद्भगवद्गीतायाः मूलपाठः
- श्रीमद्भगवद्गीताशाङ्करभाष्येण सह आङ्ग्लानुवादः
- श्रीमद्भगवद्गीताशाङ्करभाष्येण सह
- श्रीमद्भगवद्गीता सान्वयम्, आङ्ग्लानुवादश्च