सुखदुःखे समे कृत्वा...
सुखदुःखे समे कृत्वा ( (
शृणु)) इत्यनेन श्लोकेन भगवान् श्रीकृष्णः स्वधर्मपालने पापं न भवति इति कथयति । पूर्वस्मिन् श्लोके अर्जुनस्य जयपराजयसम्बद्धायाः शङ्कायाः निवारणं कृत्वा अत्र भगवान् गुरुजनानां वधे कृते पापं भविष्यति इत्यस्याः अर्जुनस्य शङ्कायाः निवारणं करोति । सः कथयति यद्, जयपराजयौ, लाभहानी, सुखदुःखे च समानं मत्वा युद्धं कुरु । एतद्युद्धं यदि करिष्यसि, तर्हि पापं न भविष्यति इति ।
सुखदुःखे समे कृत्वा... स्वधर्मपालने पापं न | |
|---|---|
 | |
| श्लोकसङ्ख्या | २/३८ |
| श्लोकच्छन्दः | अनुष्टुप्छन्दः |
| पूर्वश्लोकः | हतो वा प्राप्स्यसि स्वर्गं... |
| अग्रिमश्लोकः | एषा तेऽभिहिता साङ्ख्ये... |
श्लोकः
सम्पादयतु
- सुखदुःखे समे कृत्वा लाभालाभौ जयाजयौ ।
- ततो युद्धाय युज्यस्व नैवं पापमवाप्स्यसि ॥ ३८ ॥
पदच्छेदः
सम्पादयतुसुखदुःखे, समे, कृत्वा, लाभालाभौ जयाजयौ । ततः, युद्धाय, युज्यस्व, न, एवम्, पापम्, अवाप्स्यसि ॥
अन्वयः
सम्पादयतुसुखदुःखे लाभालाभौ जयाजयौ समे कृत्वा ततः युद्धाय युज्यस्व । एवं (कृतं चेत्) पापं न अवाप्स्यसि ।
शब्दार्थः
सम्पादयतु| अन्वयः | विवरणम् | सरलसंस्कृतम् |
| सुखदुःखे | अ.नपुं.द्वि.द्विव. | सन्तोषविषादौ |
| लाभालाभौ | अ.पुं.द्वि.द्विव. | लाभालाभौ |
| जयाजयौ | अ.पुं.द्वि.द्विव. | विजयपराजयौ |
| समे | अ.नपुं.द्वि.द्विव. | समाने |
| कृत्वा | क्त्वान्तम् अव्ययम् | सम्भाव्य |
| ततः | अव्ययम् | पश्चात् |
| युद्धाय | अ.नपुं.च.एक. | समराय |
| युज्यस्व | √युजिक् योगे-आत्म.कर्तरि. लोट्.मपु.एक. | सन्नद्धो भव |
| एवम् | अव्ययम् | इत्थं कृतं चेत् |
| पापम् | अ.नपुं.द्वि.एक. | दोषम् |
| न | अव्ययम् | न |
| अवाप्स्यसि | अव+√आप्लृ व्याप्तौ-पर.कर्तरि, लृट्.मपु.एक. | प्राप्स्यसि । |
व्याकरणम्
सम्पादयतुसन्धिः
सम्पादयतु- ततो युद्धाय = ततः + युद्धाय – विसर्गसन्धिः (सकारः) रेफः, उकारः, गुणः
- नैवम् = न + एवम् – वृद्धिसन्धिः
समासः
सम्पादयतु- सुखदुःखे = सुखं च दुःखं च, ते - द्वन्द्वः
- लाभालाभौ = लाभश्च अलाभश्च, तौ – द्वन्द्वः
- जयाजयौ = जयश्च अजयश्च, तौ - द्वन्द्वः
कृदन्तः
सम्पादयतु- कृत्वा = कृञ् + क्त्वा
अर्थः
सम्पादयतुसुखदुःखे लाभालाभौ जयाजयौ समे मन्यस्व । ततः युद्धाय सन्नद्धो भव । एवम् आचरणेन त्वं पापं न अवाप्स्यसि ।
'सुखदुःखे समे कृत्वा...ततो युद्धाय युज्वस्व' – अर्जुनस्य मनसि सन्देहः आसीद् यद्, गुरुजनानां वधे सति पापं भविष्यति इति । अतः भगवान् अत्र कथयति यद्, पापस्य प्रेरकतत्त्वं (हेतुः) युद्धं न, अपि तु स्वस्य कामना भवति । एवं त्वं स्वस्य कामनायाः त्यागं कृत्वा युद्धाय सज्जो भव इति । युद्धे सर्वप्रथमं जयः उत पराजयः भवति । तयोः परिणामत्वेन क्रमेण लाभः उत हानिः जायते । लाभहान्योः फलमेव सुखदुःखे भवतः । परन्तु एतेषु सर्वेषु तव उद्देशः कुत्रापि न स्यात् । तव उद्देशः केवलं स्वकर्तव्यपालनस्य स्यात् । युद्धे जयपराजयौ, लाभहानी, सुखदुःखे च भविष्यन्ति एव । अतः त्वं तस्य विचारम् अकृत्वा केवलं स्वकर्तव्यस्य पालने ध्यानं ददस्व । एवं युद्धे कृते पापं न भविष्यति अर्थाद् संसारस्य बन्धनं न भविष्यति इति ।
सकामभावेन उत निष्कामभावेन कुर्मः परन्तु स्वकर्तव्यस्य पालनमेव महत्त्वपूर्णम् अस्ति । यः सकामभावी अस्ति, सः कर्तव्यपालने आलस्यं न कुर्याद्, प्रत्युत तत्परतया स्वस्य कर्तव्यस्य पालनं कुर्यात् । निष्कामभावेन कर्तव्यपालनं कृत्वा यः स्वस्य कल्याणं साधयितुम् इच्छति, तेनापि तथैव तत्परतापूर्वकं कर्तव्यपालनं करणीयम् । सुखे, दुःखे च प्राप्ते क्रमेण आनन्दः, ग्लानिः च भवति । परन्तु उभयोः परिस्थित्योः समबुद्धिः भूत्वा स्वकर्तव्यस्य पालनं करणीयम् । तव कर्मसु प्रवृत्तिः सुखलोभाय न स्याद्, तथा च दुःखाद् भयत्वान्न स्यात् । कर्मसु ते प्रवृत्तिः उत निवृत्तिः शास्त्रानुसारम् एव स्यात् [२] ।
'नैवं पापमवाप्स्यसि' – अत्र 'पाप' इत्यस्य शब्दस्य पापं, पुण्यं च इति अर्थः स्वीकरतव्यः । तयोः फलम् अस्ति क्रमेण स्वर्गः, नरकश्च । उभयत्र मनुष्यः कल्याणाद् वञ्चितः भवति । तेन पौनःपुन्येन जन्ममरणयोः चक्रे भ्रमणीयं भवति । अतः भगवान् कथयति यद्, हे अर्जुन ! समतायां स्थिरो भूत्वा युद्धरूपं कर्तव्यं कुरु । तथा कृते पापं, पुण्यं च न भवष्यति इति ।
मर्मः
सम्पादयतु| अहं युद्धे कल्याणं न पश्यामि इति [३] | क्षात्रधर्मानुसारं धर्ममयं युद्धम् एव कल्याणतमं साधनम् अस्ति इति [४] । |
| कृत्वा वयं कथं सुखिनः भविष्यामः ? इति [५] | ये क्षत्रियाः यादृच्छं धर्मयुद्धं प्राप्नुवन्ति, ते सुखिनः भवन्ति इति [६] |
| युद्धस्य परिणामः नकरप्राप्तिः भविष्यति इति [७] | स्वधर्मानुसारं युद्धे कृते स्वर्गप्राप्तिः भवति इति [८] |
| युद्धेन पापं भविष्यति [९] | युद्धे अकृते पापं भविष्यति [१०] |
| युद्धे कृते परिणामः धर्मनाशः भविष्यति [११] | युद्धे अकृते धर्मनाशः भविष्यति [१२] |
| युद्धापेक्षया भिक्षानिर्वाहः उत्तमः [१३] | युद्धं कुरुस्व [१४] |
- भगवान् द्वितीयाध्यायस्य द्वितीयतृतीययोः श्लोकयोः यत्किमपि सङ्क्षेपेण अवदत्, तद् अग्रे विस्तारेण अबोधयत् ।
| अनार्यजुष्टम् | धर्माद्धि युद्धाच्छ्रेयोऽन्यत् |
| अस्वर्ग्यम् | स्वर्गद्वारमपावृतम् |
| अकीर्तिकरम् | भूतानि कथयिष्यन्ति तेऽव्ययाम् |
| त्यक्त्वोत्तिष्ठ परन्तप | ततो युद्धाय युज्वस्व |
एतस्मिन् प्रकरणे भगवान् प्रप्रथमं विधिं प्रदर्शयति, ततः नेषेधं प्रदर्श्य पुनः विधानवाक्यैः प्रकरणं समापयति च । भगवान् एकत्रिंशद्वात्रिंशयोः श्लोकयोः कर्तव्यकर्मणः लाभवर्णनं ततश्च त्रयस्त्रिंशाद् षड्त्रिंशपर्यन्तं चतुर्षु श्लोकेषु कर्तव्यकर्मणः अकृते हानिवर्णनं करोति । अन्ते सप्तत्रिंशाष्टत्रिंशयोः पुनः कर्तव्यकर्मणः लाभवर्णनं कृत्वा युद्धाज्ञाम् अकरोत् ।
तत्र युद्धं स्वधर्म इत्येवं युध्यमानस्योपदेशमिमं श्रृणु -
सुखदुःखे समे तुल्ये कृत्वा रागद्वेषावप्यकृत्वेत्येतत्। तथा लाभालाभौ जयाजयौ च समौ कृत्वा ततो युद्धाय युज्यस्व घटस्व। न एवं युद्धं कुर्वन् पापम् अवाप्स्यसि । इत्येष उपदेशः प्रासङ्गिकः।।
भाष्यार्थः
सम्पादयतुयुद्धं स्वधर्मः अस्ति इति युद्यतः कृते उपदेशः अस्ति, शृणु –
सुखं, दुःखं, लाभं, हानिं, जयं, पराजयं च समानं मत्वा अर्थात् तेषु रागद्वेषम् अकृत्वा त्वं युद्धं कुरु । एवं युद्धे कृते त्वं पापं न प्राप्स्यसि । एषः प्रासङ्गिकः उपदेशः अस्ति ।
मुमुक्षोः युद्धानुष्ठानप्रकारम् आह -
एवं देहातिरिक्तम् अस्पृष्टसमस्तदेहस्वभावं नित्यम् आत्मानं ज्ञात्वा युद्धे च अवर्जनीयशस्त्रपातादिनिमित्तसुखदुःखार्थलाभालाभजयपराजयेषु अविकृतबुद्धिःस्वर्गादिफलाभिसन्धिरहितः केवलकार्यबुद्ध्या युद्धम् आरभस्व। एवं कुर्वाणो न पापम् अवाप्स्यसि पापं दुःखरूपं संसारं न अवाप्स्यसि। संसारबन्धात् मोक्ष्यसे इत्यर्थः।
भाष्यार्थः
सम्पादयतुमोक्षेच्छुकेभ्यः युद्धरीतिं कथयति –
आत्मा शरीराद् भिन्नोऽस्ति । सः आत्मा शरीरस्य समस्तेभ्यः स्वभावेभ्यः सर्वथा सम्पर्कशून्यः, नित्यश्च अस्ति । एवम् आत्मतत्त्वविषये ज्ञात्वा शस्त्रपातादिजनितानाम् अनिवार्याणां सुख-दुःख-लाभ-हानि-जय-पराजयादीनां प्रति, स्वर्गादिफलाभिसन्धीनां प्रति च समत्वं पश्यन् केवलं कर्तव्यबुद्ध्या एव त्वं युद्धस्य आरम्भं कुरु । एवं कृत्वा त्वं पापी न भविष्यसि । अभिप्रायोऽस्ति यत्, पापम् अर्थात् दुःखरूपं संसारं त्वं न प्राप्स्यसि । त्वं संसारबन्धनाद् विमुक्तः भविष्यसि इति ।
|
सम्बद्धाः लेखाः
सम्पादयतुबाह्यसम्पर्कतन्तुः
सम्पादयतु| विकिमीडिया कॉमन्स् मध्ये सुखदुःखे समे कृत्वा... सम्बन्धिताः सञ्चिकाः सन्ति। |
उद्धरणम्
सम्पादयतु- ↑ श्रीमद्भगवद्गीता, साधनकसञ्जीवनी, गीताप्रेस, गोरखपुर, संस्करणम् - ८
- ↑ गीता, अ. १६, श्लो. २४
- ↑ गीता, अ. १, श्लो. ३१
- ↑ गीता, अ. २, श्लो. ३१
- ↑ गीता, अ. १, श्लो. ३७
- ↑ गीता, अ. २, श्लो. ३२
- ↑ गीता, अ. १, श्लो. ४४
- ↑ गीता, अ. २, श्लो. ३२, ३७
- ↑ गीता, अ. १, श्लो. ३६
- ↑ गीता, अ. २, श्लो. ३३
- ↑ गीता, अ. १, श्लो. ४०
- ↑ गीता, अ. २, श्लो. ३३
- ↑ गीता, अ. २, श्लो. ५
- ↑ गीता, अ. २, श्लो. ३८
- ↑ श्रीमद्भगवद्गीता, शाङ्करभाष्य हिन्दी अनुवाद सहित, अनुवादकः - श्रीहरिकृष्णदास गोयन्दका, प्रकाशकः - गीताप्रेस, गोरखपुर, संस्करणम् - २५, ISBN - 81-293-0101-6
- ↑ रामानुजभाष्यम्
अधिकवाचनाय
सम्पादयतु- गीताप्रवेशः, द्वितीयभागः, प्रथमखण्डः, ISBN - 978-81-88276-39-8, संस्कृतभारती
- श्रीमद्भगवद्गीतायाः परिचयात्मकलेखः
- श्रीमद्भगवद्गीतायाः मूलपाठः
- श्रीमद्भगवद्गीताशाङ्करभाष्येण सह आङ्ग्लानुवादः
- श्रीमद्भगवद्गीताशाङ्करभाष्येण सह
- श्रीमद्भगवद्गीता सान्वयम्, आङ्ग्लानुवादश्च