यदृच्छया चोपपन्नं...
यदृच्छया चोपपन्नम् ( (
शृणु)) इत्यनेन श्लोकेन भगवान् श्रीकृष्णः स्वधर्मणः सौभाग्यं बोधयति । पूर्वस्मिन् श्लोके भगवान् उपस्थितस्य युद्धरूपिणः धर्मस्य पालनं कर्तुम् उक्तवान्, अत्र सः स्वधर्मं भाग्यशालिनः क्षत्रियाः प्राप्नुवन्ति इति कथयति । सः वदति यद्, यदृच्छया (स्वतः) प्राप्तं युद्धं स्वर्गस्य अपिहितं द्वारम् अस्ति । हे पृथानन्दन ! ते क्षत्रियाः अतीव सुखिनः मन्यन्ते, ये एतादृशं युद्धं प्राप्नुवन्ति इति ।
यदृच्छया चोपपन्नं... स्वधर्मणः सौभाग्यम् | |
|---|---|
 | |
| श्लोकसङ्ख्या | २/३२ |
| श्लोकच्छन्दः | अनुष्टुप्छन्दः |
| पूर्वश्लोकः | स्वधर्ममपि चावेक्ष्य... |
| अग्रिमश्लोकः | अथ चेत्त्वमिमं धर्म्यं... |
श्लोकः
सम्पादयतु
- यदृच्छया चोपपन्नं स्वर्गद्वारमपावृतम् ।
- सुखिनः क्षत्रियाः पार्थ लभन्ते युद्धमीदृशम् ॥ ३२ ॥
पदच्छेदः
सम्पादयतुयदृच्छया, च, उपपन्नम्, स्वर्गद्वारम्, अपावृतम् । सुखिनः, क्षत्रियाः, पार्थ, लभन्ते, युद्धम्, ईदृशम् ॥
अन्वयः
सम्पादयतुपार्थ ! यदृच्छया उपपन्नम् अपावृतं च स्वर्गद्वारम् ईदृशं युद्धं सुखिनः क्षत्रियाः लभन्ते ।
शब्दार्थः
सम्पादयतु| अन्वयः | विवरणम् | सरलसंस्कृतम् |
| पार्थ | अ.पुं.स्मबो.एक. | अर्जुन ! |
| यदृच्छया | आ.स्त्री.तृ.एक. | स्वेच्छया |
| उपपन्नम् | अ.नपुं.द्वि.एक. | प्राप्तम् |
| अपावृतं | अ.नपुं.द्वि.एक. | उद्घाटितं |
| च | अव्ययम् | च |
| स्वर्गद्वारम् | अ.नपुं.द्वि.एक. | स्वर्गप्रतिहारम् |
| ईदृशम् | अ.नपुं.द्वि.एक. | एतादृशम् |
| युद्धम् | अ.नपुं.द्वि.एक. | संग्रामम् |
| सुखिनः | सुखिन्-न.पुं.प्र.बहु. | सुखवन्तः |
| क्षत्रियाः | अ.पुं.प्र.बहु. | राजानः |
| लभन्ते | √लभ प्रापणे-आत्म.कर्तरि, लट्.प्रपु.बहु. | प्राप्नुवन्ति । |
व्याकरणम्
सम्पादयतुसन्धिः
सम्पादयतु- चोपपन्नम् = च + उपपन्नम् - गुणसन्धिः
समासः
सम्पादयतु- स्वर्गद्वारम् = स्वर्गस्य द्वारम् – षष्ठीतत्पुरुषः ।
कृदन्तः
सम्पादयतु- उपपन्नम् = उप + पद् + क्त (कर्तरि)
- उपावृत्तम् = अप + आ + वृ + क्त (कर्मणि)
अर्थः
सम्पादयतुहे अर्जुन ! इदं युद्धं त्वया यदृच्छया प्राप्तमस्ति । वस्तुतः इदं युद्धं नहि, अपि तु उद्घाटितं स्वर्गद्वारमिति भावय । ईदृशं युद्धं पुण्यशालिनः एव प्राप्नुवन्ति ।
भाषार्थः
सम्पादयतु'यदृच्छया चोपपन्नं स्वर्गद्वारमपावृतम्' – कौरवपाण्डवयोः युद्धे छलं कृत्वा पाण्डवानां राज्यकर्षणं, पाञ्चाल्याः वस्त्रहरणं च मुख्ये कारणे आस्ताम् । तयोः कारणयोः कृते पाण्डवाः कारणभूताः नासन् । कौरवाणां छलत्वाद्, अहङ्कारत्वाच्च एतद्युद्धं सम्प्राप्तम् आसीत् । अतः पाण्डवेभ्यः तु एतद्युद्धं स्वतः सम्मुखं प्राप्तं युद्धम् आसीत् । एवं यदृच्छया प्राप्ते धर्मयुद्धे क्षत्रियाः शूरवीराः युद्ध्यमानाः म्रियेरन् चेत्, ते सहसा स्वर्गं प्राप्नुवन्ति ।
'सुखिनः क्षत्रियाः पार्थ लभन्ते युद्धमीदृशम्' – एतादृशं धर्ममयं युद्धं ये क्षत्रियाः प्राप्तवन्तः, ते सुखिनः सन्ति । अत्र सुखी इत्यस्य तात्पर्यम् अस्ति यद्, स्वकर्तव्यपालनस्य सुखम् इति । ते क्षत्रियाः सांसारिकाणां सुखानाम् उपभोगं न करिष्यन्ति । सांसारिकभोगान् तु पश्वादयः अपि उपभुञ्जते, परन्तु कर्तव्यपालनस्य अवसरं भाग्यशालिनः एव प्राप्नुवन्ति इति ।
कुतश्च तत् युद्धं कर्तव्यमिति ? उच्यते -
यदृच्छया च अप्रार्थिततया उपपन्नम् आगतं स्वर्गद्वारम् अपावृतम् उद्धाटितं ये एतत् ईदृशं युद्धं लभन्ते क्षत्रियाः हे पार्थ किं न सुखिनः ते ।।
भाष्यार्थः
सम्पादयतुतथा च तद्युद्धं किमर्थं कर्तव्यम् अस्ति इति कथयति –
हे पार्थ ! अनिच्छया प्राप्तस्य युद्धस्य गणना स्वर्गस्य उद्घाटितमार्गेण सह भवति । एतादृशं यादृच्छं युद्धं ये क्षत्रियाः प्राप्नुनन्ति, किं ते क्षत्रियाः सुखिनः न सन्ति ?
रामानुजभाष्यम्
सम्पादयतुअयत्नोपनतम् इदं निरतिशयसुखोपायभूतं निर्विघ्नम् ईदृशं युद्धं सुखिनः पुण्यवन्तः क्षत्रिया लभन्ते ॥२.३२॥
भाष्यार्थः
सम्पादयतुप्रयत्नं विना स्वतः प्राप्तं बाधारहितं निरतिशयस्य सुखस्य साधनरूपम् एतादृशं युद्धं पुण्यवान् क्षत्रियः एव प्राप्तुं शक्नोति ।
|
सम्बद्धाः लेखाः
सम्पादयतुबाह्यसम्पर्कतन्तुः
सम्पादयतु| विकिमीडिया कॉमन्स् मध्ये यदृच्छया चोपपन्नं... सम्बन्धिताः सञ्चिकाः सन्ति। |
उद्धरणम्
सम्पादयतु- ↑ श्रीमद्भगवद्गीता, शाङ्करभाष्य हिन्दी अनुवाद सहित, अनुवादकः - श्रीहरिकृष्णदास गोयन्दका, प्रकाशकः - गीताप्रेस, गोरखपुर, संस्करणम् - २५, ISBN - 81-293-0101-6
अधिकवाचनाय
सम्पादयतु- गीताप्रवेशः, द्वितीयभागः, प्रथमखण्डः, ISBN - 978-81-88276-39-8, संस्कृतभारती
- श्रीमद्भगवद्गीतायाः परिचयात्मकलेखः
- श्रीमद्भगवद्गीतायाः मूलपाठः
- श्रीमद्भगवद्गीताशाङ्करभाष्येण सह आङ्ग्लानुवादः
- श्रीमद्भगवद्गीताशाङ्करभाष्येण सह
- श्रीमद्भगवद्गीता सान्वयम्, आङ्ग्लानुवादश्च