अथ चेत्त्वमिमं धर्म्यं...
अथ चेत्त्वमिमं धर्म्यम् ( (
शृणु)) इत्यनेन श्लोकेन भगवान् श्रीकृष्णः स्वधर्मस्य अपालने का हानिः इति बोधयति । पूर्वस्मिन् श्लोके भगवान् यदृच्छया प्राप्तं धर्मयुद्धं स्वर्गप्राप्तेः साधनम् अस्ति इति उक्त्वा अत्र तस्य धर्मयुद्धस्य अर्थात् स्वकर्तव्यपालनस्य त्यागे का हानिः भवति ? इति एतस्माच्छ्लोकाद् आरभते । सः कथयति यद्, एतादृशं ज्ञात्वाऽपि त्वं युद्धं न करिष्यसि, तर्हि स्वधर्मस्य, कीर्तेः च त्यागं कृत्वा पापं प्राप्स्यसि इति ।
अथ चेत्त्वमिमं धर्म्यं... स्वधर्मस्य अपालने हानिः | |
|---|---|
 | |
| श्लोकसङ्ख्या | २/३३ |
| श्लोकच्छन्दः | अनुष्टुप्छन्दः |
| पूर्वश्लोकः | यदृच्छया चोपपन्नं... |
| अग्रिमश्लोकः | अकीर्तिं चापि भूतानि... |
श्लोकः संपादित करें
- अथ चेत्त्वमिमं धर्म्यं संग्रामं न करिष्यसि ।
- ततः स्वधर्मं कीर्तिं च हित्वा पापमवाप्स्यसि ॥ ३३ ॥
पदच्छेदः संपादित करें
अथ, चेत्, त्वम्, इमम्, धर्म्यम्, संग्रामम्, न, करिष्यसि । ततः, स्वधर्मम्, कीर्तिम्, च, हित्वा, पापम्, अवाप्स्यसि ॥
अन्वयः संपादित करें
अथ चेत् त्वम् इमं धर्म्यं संग्रामं न करिष्यसि ततः स्वधर्मं कीर्तिं च हित्वा पापम् अवाप्स्यसि ।
शब्दार्थः संपादित करें
| अन्वयः | विवरणम् | सरलसंस्कृतम् |
| अथ | अव्ययम् | युद्धारम्भानन्तरम् |
| चेत् | अव्ययम् | यदि |
| त्वम् इमम् | युष्मद्-द.सर्व.पं.एक. | त्वम् एनम् |
| धर्म्यम् | अ.नपुं.द्वि.एक. | धर्मयुक्तम् |
| सङ्ग्रामम् | अ.नपुं.द्वि.एक. | रणम् |
| न | अव्ययम् | न आचरिष्यसि |
| करिष्यसि | √डुकृञ् करणे-पर.कर्तरि, लृट.मपु.एक. | |
| ततः | अव्ययम् | तर्हि |
| स्वधर्मम् | अ.पुं.द्वि.एक. | आत्मधर्मम् |
| कीर्तिं | इ.स्त्री.द्वि.एक. | यशश्च |
| च | अव्ययम् | |
| हित्वा | क्त्वान्तम् अव्ययम् | विहाय |
| पापम् | अ.नपुं.द्वि.एक. | किल्बिषम् |
| अवाप्स्यसि | अव+आप्लृ व्याप्तौ-पर.कर्तरि, लृट्.मपु.एक. | प्राप्स्यसि । |
व्याकरणम् संपादित करें
समासः संपादित करें
- स्वधर्मम् = स्वस्य धर्मः, तम्, षष्ठीतत्पुरुषः
कृदन्तः संपादित करें
- हित्वा = हि + क्त्वा
तद्धितान्तः संपादित करें
- धर्म्यम् = धर्म + यत् (अनपेतार्थे) धर्मम् अनपेतम्, तम् । धर्मयुक्तम् इत्यर्थः ।
अर्थः संपादित करें
हे अर्जुन ! इदानीं तव धर्म्यं युद्धं प्राप्तमस्ति । यदि त्वम् एतद् युद्धं न करिष्यसि तर्हि आत्मधर्मात् च्युतः भविष्यसि । तव अपकीर्तिः भविष्यति । एतेन त्वं पापमपि अवाप्स्यसि ।
भावार्थः [१] संपादित करें
'अथ चेत्त्वमिमं...पापमवाप्स्यसि' – अत्र 'अथ' इत्यव्ययस्य पक्षान्तरत्वेन उपयोगः । 'चेद्' इत्यस्याव्ययस्य च सम्भावनाऽर्थे उपयोगः । तात्पर्यम् अस्ति यद्, यद्यपि स्वस्य क्षात्रधर्मानुसारं त्वं युद्धं करिष्यत्येव [२], परन्तु यदि त्वं युद्धं न करिष्यसि, तर्हि त्वं स्वक्षात्रधर्मस्य त्यागं करिष्यसि । क्षात्रधर्मस्य त्यागे त्वं पापी भविष्यसि, कीर्तिः ते नङ्क्ष्यति (नष्टा भविष्यति) इति । यदृच्छं प्राप्तं स्वधर्मं त्यक्ष्यसि चेद्, अग्रे त्वं किं करिष्यसि ? स्वधर्मस्य त्यागे त्वया परधर्मणः स्वीकारः करणीयो भविष्यति । तेन त्वं पापभाक् भविष्यसि । "मृत्योः भयाद् अर्जुनसदृशः शूरवीरः अपि भीतः अभवत्" इति ते युद्धस्य त्यागे अन्ये मंस्यन्ते । तेन ते कीर्तिः नङ्क्ष्यति ।
शाङ्करभाष्यम् [३] संपादित करें
एवं कर्तव्यताप्राप्तमपि -
अथ चेत् त्वम् इमं धर्म्यं धर्मादनपेतं विहितं संग्रामं युद्धं न करिष्यसि चेत् ततः तदकरणात् स्वधर्मं कीर्तिं च महादेवादिसमागमनिमित्तां हित्वा केवलं पापम् अवाप्स्यसि।।
भाष्यार्थः संपादित करें
एतादृशं कर्तव्यपूर्णतया कर्मणि प्राप्ते सत्यपि –
यदि त्वं धर्मयुद्धं न करिष्यसि, तर्हि तस्य युद्धस्य अकृते स्वधर्मस्य नाशः भविष्यति । तथा च महादेवादिभिः सह कृतात् युद्धात् या कीर्तिः प्राप्ता, सा अपि विनङ्क्ष्यति । तावदेव न, त्वं पापम् अपि अवाप्स्यसि ।
रामानुजभाष्यम् [४] संपादित करें
अथ क्षत्रियस्य स्वधर्मभूतम् इमम् आरब्धं संग्रामं मोहाद् अज्ञानात् न करिष्यसि चेत् ततः प्रारब्धस्यधर्मस्याकरणात् स्वधर्मफलं निरतिशयसुखं विजयेन निरतिशयां कीर्तिं च हित्वा पापं निरतिशयम् अवाप्स्यसि।
भाष्यार्थः संपादित करें
क्षत्रियधर्मरूपम् आरब्धम् एतत् युद्धं यदि त्वं मोहत्वाद् (अज्ञानत्वाद्) न करिष्यसि, तर्हि आरब्धस्य धर्मस्य सम्पादनम् अकृते त्वं स्वधर्मपालनस्य फलं (निरतिशयं सुखं), पूर्वविजयेभ्यः प्राप्तां कीर्तिं च त्यक्त्वा निरतिशयपापी भविष्यसि ।
|
सम्बद्धाः लेखाः संपादित करें
बाह्यसम्पर्कतन्तुः संपादित करें
| विकिमीडिया कॉमन्स् मध्ये अथ चेत्त्वमिमं धर्म्यं... सम्बन्धिताः सञ्चिकाः सन्ति। |
उद्धरणम् संपादित करें
- ↑ श्रीमद्भगवद्गीता, साधनकसञ्जीवनी, गीताप्रेस, गोरखपुर, संस्करणम् - ८
- ↑ गीता, अ. १८, श्लो. ६०
- ↑ श्रीमद्भगवद्गीता, शाङ्करभाष्य हिन्दी अनुवाद सहित, अनुवादकः - श्रीहरिकृष्णदास गोयन्दका, प्रकाशकः - गीताप्रेस, गोरखपुर, संस्करणम् - २५, ISBN - 81-293-0101-6
- ↑ रामानुजभाष्यम्
अधिकवाचनाय संपादित करें
- गीताप्रवेशः, द्वितीयभागः, प्रथमखण्डः, ISBN - 978-81-88276-39-8, संस्कृतभारती
- श्रीमद्भगवद्गीतायाः परिचयात्मकलेखः
- श्रीमद्भगवद्गीतायाः मूलपाठः
- श्रीमद्भगवद्गीताशाङ्करभाष्येण सह आङ्ग्लानुवादः
- श्रीमद्भगवद्गीताशाङ्करभाष्येण सह
- श्रीमद्भगवद्गीता सान्वयम्, आङ्ग्लानुवादश्च