अशोच्यानन्वशोचस्त्वं...
अशोच्यानन्वशोचस्त्वम् ( (
शृणु)) इत्यनेन श्लोकेन भगवान् श्रीकृष्णः अर्जुनस्य शोकनिवृत्त्यै उपदेशम् आरभते । पूर्वस्मिन् श्लोके सञ्जयः धृतराष्ट्रम् अर्जुनस्य युद्धोपरामस्य निर्णयं श्रावयित्वा तूष्णीं स्थितम् अर्जुनं भगवान् एतानि वचनानि अवदत् इत्युक्तवान् । एतस्मात् श्लोकात् भगवान् अर्जुनाय उपदेशम् आरभते । भगवान् अवदत् यत्, यस्य कृते शोकः अनावश्यकः उच्यते, तादृशः शोकः त्वया क्रियते । पाण्डित्यपूर्णवचनानि वदन् असि, परन्तु ये मृताः उत ये न मृताः, तेषां पण्डिताः शोकं न कुर्वन्ति इति ।
अशोच्यानन्वशोचस्त्वं... शोकनिवृत्त्यै उपदेशः | |
|---|---|
 | |
| श्लोकसङ्ख्या | २/११ |
| श्लोकच्छन्दः | अनुष्टुप्छन्दः |
| पूर्वश्लोकः | तमुवाच हृषीकेशः... |
| अग्रिमश्लोकः | न त्वेवाहं जातु नासं... |
श्लोकः
सम्पादयतु
श्रीभगवानुवाच-
- अशोच्यानन्वशोचस्त्वं प्रज्ञावादांश्च भाषसे ।
- गतासूनगतासूंश्च नानुशोचन्ति पण्डिताः ॥ ११ ॥
पदच्छेदः
सम्पादयतुअशोच्यान्, अन्वशोचः, त्वम्, प्रज्ञावादान्, च, भाषसे । गतासून्, अगतासून्, च, न, अनुशोचन्ति, पण्डिताः ॥
अन्वयः
सम्पादयतुत्वम् अशोच्यान् अन्वशोचः । प्रज्ञावादान् च भाषसे । पण्डिताः गतासून् अगतासून् च न अनुशोचन्ति।
शब्दार्थः
सम्पादयतु| अन्वयः | विवरणम् | सरलसंस्कृतम् |
| त्वम् | युष्मद्-द.सर्व.पं.एक. | त्वम् |
| अशोच्यान् | अ.पुं.द्वि.बहु. | येषु शोकः न करणीयः तान् |
| अन्वशोचः | अनु+√शुच शोके-पर.कर्तरि, लङ्ग.मपु.एक. | शोकम् अकरोः |
| प्रज्ञावादान् | अ.पुं.द्वि.बहु. | बुद्धिवादान् |
| च | अव्ययम् | च |
| भाषसे | √भाष व्यक्तायां वाचि-आत्म.कर्तरि, लट्.मपुं.एक. | वदसि |
| गतासून् | उ.पुं.द्वि.एक. | मृतान् |
| अगतासून् | उ.पुं.द्वि.एक. | जीवतः |
| पण्डिताः | अ.पुं.प्र.बहु. | विवेकिनः |
| न | अव्ययम् | न |
| अनुशोचन्ति | अनु+√शुच शोके-पर.कर्तरि, लट्.प्रपु.बहु. | शोचन्ति । |
व्याकरणम्
सम्पादयतुसन्धिः
सम्पादयतु- अन्वशोचस्त्वम् = अन्वशोचः + त्वम् विसर्गसन्धिः (सकारः)
- प्रज्ञावादांश्च = प्रज्ञावादान् + च – रुत्वम्, अनुस्वारागमः, विसर्गः, सत्वं, श्चुत्वम्
- गतासूंश्च = गतासून् + च – रुत्वम्, अनुवास्वारागमः, विसर्गः, सत्वं, श्चुत्वम्
- नानुशोचन्ति = न + अनुशोचन्ति – सवर्णदीर्घसन्धिः
समासः
सम्पादयतु- अशोच्यान् = न शोच्याः अशोच्योः, तान् – नञ्तत्पुरुषः ।
- प्रज्ञावादान् = प्रज्ञापूर्वकाः वादाः, तान् – मध्यमपदलोपी तत्पुरुषः ।
- गतासून् = गताः असवः येभ्यः ते, तान् – बहुव्रीहिः ।
- अगतासून् = न गतासवः, तान् – नञ्बहुव्रीहिः ।
कृदन्तः
सम्पादयतु- शोच्यान् = शुच् + ण्यत् (कर्मणि), तान् । शोचनीयान् इत्यर्थः ।
अर्थः
सम्पादयतुहे अर्जुन ! येषु शोकः न करणीयः तेषु त्वं शोकं करोषि । पण्डितानां वादमपि उपस्थापयसि । वस्तुतः विवेकिनः मृतेषु जीवत्सु च शोकं न कुर्वन्ति ।
मनुष्यः शोकं तदा करोति, यदा सः संसारस्य प्राणिस्थितिपदार्थान् विभागद्वये विभजते । "एतत् मम", "एतत् न मम" च । एते मे कुटुम्बकाः, एते न मे कुटुम्बकाः । एते मे वर्णीयाः (जातिनः), एते न मे वर्णीयाः । एते मे आश्रमिणः, एते न मे आश्रमिणः । ये "मम" इत्यनेन स्वीकृताः, तेषु ममता, कामना, प्रीतिः, आसक्तिः च भवति । ताः सर्वाः शोक-चिन्ता-भय-उद्वेग-सन्तापादीनां दोषाणां कारणं भवन्ति । गीतायाः प्रथमाध्यायस्य प्रप्रथमे श्लोके धृतराष्ट्रः सञ्जयम् अपृच्छत् यत्, मामकाः पुत्राः, पाण्डवाः च युद्धभूमौ किं कुर्वन्तः सन्ति ? इति । यद्यपि पाण्डवेभ्यः धृतराष्ट्रः पितृतुल्यः आसीत्, तथापि धृतराष्ट्रः स्वस्य पुत्रेषु एव ममतां सेवते स्म । एवं तस्य मनसि स्वपुत्रान् प्रति, पाण्डुपुत्रान् प्रति च पक्षपातपूर्वकः भेदः आसीत् यत्, एते मे, ते न मे चेति ।
या ममता धृतराष्ट्रस्य मनसि आसीत्, सैव ममता अर्जुनेऽपि उत्पन्ना । परन्तु अर्जुनस्य ममता धृतराष्ट्रस्य ममतातुल्या नासीत् । अर्जुने धृतराष्ट्रवत् पक्षपातः नासीत्; किञ्च सः सर्वान् स्वजनत्वेन सम्बोधयति [२] । स तु दुर्योधनमपि स्वजनेषु परिगणयति [३] । तात्पर्यम् अस्ति यत्, अर्जुनस्य कुरुवंशीयेषु ममता आसीत् । तस्याः ममतायाः कारणत्वादेव कौरवानां मरणशङ्कया अर्जुनः शोकमग्नः आसीत् । तं शोकं दूरीकर्तुम् एव भगवान् अर्जुनाय गीतोपदेशं ददाति, यस्योपदेशस्य आरम्भः एतस्मात् श्लोकादेव भवति । उपदेशान्ते भगवान् अर्जुनम् अनुचितं शोकं त्यक्त्वा केवलं मे आश्रयी भव इति कथयति [४] । किञ्च संसाराश्रयेणैव शोकः उत्पद्यते । अनन्यभावेन मे (भगवतः) आश्रये स्वीकृते शोक-चिन्ता-कामनादिभ्यः त्वं मुक्तः भविष्यसि इति ।
'अशोच्यानन्वशोचस्त्वम्' – निखिले संसारे पदार्थद्वयम् अस्ति । सद्, असद् च (शरीरं, शरीरी च) । तयोः शरीरी अविनाशी अस्ति, शरीरं विनाशि च । तौ उभौ पदार्थौ अशोच्यौ स्तः । अविनाशिनः कदापि विनाशो न भवति, अतः शोकाय अवसरः न । विनाशिनः विनाशः निश्चितः । अतः एकक्षणं यावत् सः स्थायी न भवति । एवं तस्य शोकः अपि अयोग्यः । तात्पर्यम् अस्ति यत्, शरीरम् उद्दिश्य, शिरीरिणं चोद्दिश्य शोकः सर्वथा अविवेककारणः, मूर्खताकारणः एव । मनुष्यस्य सम्मुखं जन्ममृत्यू, लाभहानी इत्यादिमाध्यमेन परिस्थितिः उपतिष्ठते । सा परिस्थितिः प्रारब्धफलं भवति । अर्थात् मनुष्यस्य पूर्वकृतानां कर्मणां फलम् । तत्फलानुगुणम् अनुकूलप्रतिकूलपरिस्थित्योः उद्भवः भवति । तयोः परिस्थित्योः अनुगुणं क्रमेण सुखानुभूतिः, दुःखानुभूतिः च मूर्खत्वम् अस्ति । यतो हि अनुकूला, प्रतिकूला वा परस्थितिः आरम्भान्तयुक्ता भवति । अर्थात् सा स्थितिः आदौ नासीत्, अन्ते च न भविष्यति । या स्थितिः आद्यन्तयोः न भवति, सा मध्ये अपि स्थायिनी न भवति । यदि सा स्थितिः स्थायिनी अभविष्यत्, तर्हि तस्याः अन्तः कथम् अभविष्यत् ? यदि अन्तः भवेत्, तर्हि स्थिरा कथं भवेत् ? एवं मनुष्यः प्रतिक्षणं नश्यमानयोः प्रतिकूलानुकूलपरिस्थित्योः कारणेन हर्ष-शोकौ कृत्वा, सुखि-दुःखिनौ भूत्वा च केवलं मूर्खतामेव प्रदर्शयति ।
'प्रज्ञावादांश्च भाषसे' – एकत्र त्वं पाण्डित्यपूर्णविषयान् वदसि, अपरत्र शोकम् अपि करोषि ? अतः त्वं केवलं जल्पसि । वास्तव्येन त्वं पण्डितः नासि; किञ्च यदि त्वं पण्डितः अभविष्यः, तर्हि कदापि शोकं नाकरिष्यः । कुलस्य नाशे सति कुलधर्माणां नाशो भविष्यति । धर्मनाशे सति स्त्रियः दूषिताः भविष्यन्ति । दूषिताभ्यः स्त्रिभ्यः वर्णसङ्कराः पुत्रादयः भविष्यन्ति । ते वर्णसङ्कराः कुलघातिनः कुलं नरकीकरिष्यन्ति । पिण्ड-तर्पणयोः अभावे पितृपतनं भविष्यति । एतादृशैः ते पाण्डित्यपूर्णवचनैः सिद्ध्यति यत्, शरीरं नाशवद् अस्ति, शरीरी चावनिनाशी । एवं कुलादीनां पतनभयं तु न भवेदेव । अतः ते शोकः अनुचितः ।
'गतासूनगतासूंश्च' – सर्वेषां पिण्डप्राणवियोगः अवश्यम्भावी एव । एवं केषाञ्चन पिण्डप्राणवियोगः जातः, केषाञ्चन भविष्यति च । अतः शोकः अयोग्यः । ये मृताः, तेभ्यः शोकः अयोग्यः । यतः मृतेभ्यः शोके सति प्राणी दुःखी भवति । यथा मृतात्मभ्यः यद् पिण्डजलादि दद्मः, तत् ते परलोके प्राप्नुवन्ति, तथैव मृतात्मभ्यः ये अश्रूणि सारयन्ति, तानि अश्रूणि मृतात्मना परवशे भूते सति भोक्तव्यानि भवन्ति [५] [६] । ये जीवन्तः सन्ति, तेभ्यः अपि शोकः न कर्तव्यः । यथा तेषां पालनं कथं भविष्यति ?, तेषां जीवनं कीदृशं भविष्यति ?, तेषां साहाय्यं के करिष्यन्ति ? इत्यादयः चिन्ताप्रश्नाः न करणीयाः । किञ्च चिन्तया, शोकेन च कोऽपि लाभः न भवति ।
शरीराङ्गानि मे शिथिलानि जायमानानि सन्ति, मुखं शुष्कं भवद् अस्ति इत्यादयः विकाराः शरीरेण सह तादात्म्यभावत्वात् उत्पद्यन्ते । यतो हि शरीरेण सह तादात्म्ये सत्येव शरीरस्य पालकानां प्रति ममत्वम् उत्पद्यते । स्वजनानां मरणाशङ्कया एव अर्जुनस्य मनसि चिन्ता, शोकश्च उत्पद्यते, तयोः फलत्वादेव तस्य शरीरे उपर्युक्ताः विकाराः जायन्ते ।
अर्जुनस्य शोकस्य कारणत्वेन भगवान् 'गतासून्', 'अगतासून्' इत्ययोः पदयोः उपयोगं करोति । 'गतासून्' अर्थात् ये मृताः । 'अगतासून्' अर्थात् येषां प्राणाः न व्यपगताः (जीविताः) । "पिण्डोदयाभावात् पितृपतनं भवति" इति अर्जुनस्य चिन्ता 'गतासून्'-चिन्ता अस्ति । "येभ्यः वयं राज्यादीनाम् इच्छां कुर्मः, ते तु युद्धाय मे सम्मुखं स्थिताः सन्ति" इति अर्जुनस्य चिन्ता 'अगतासून्'-चिन्ता अस्ति । द्विप्रकारीका चिन्ता सा शरीरेण सह तादात्म्यत्वादेव जायते । एवं सा द्विप्रकारीका सा चिन्ता मूलतः तु चिन्ता एव । यतः 'गतासून्', 'अगतासून्' इत्येतौ च नाशवन्तः एव । 'गतासून्', 'अगतासून्' – एतयोः कृते कर्तव्यकर्माचारः चिन्तायाः विषयः न । 'गतासून्' इत्येतेभ्यः पिण्डोदकक्रिया कर्तव्यम् अस्ति, 'अगतासून्' इत्येतेभ्यश्च व्यवस्थापनं, निर्वाहश्चापि कर्तव्यम् अस्ति । कर्तव्यं कदापि चिन्तायाः विषयः न भवति । विचारैः कर्तव्यबोधः भवति, चिन्तया च विचारनाशः ।
'नानुशोचन्ति पण्डिताः' – सदसतोः विवेकशीला बुद्धिरेव 'पण्डा' । सा 'पण्डा' येषां विकसिता अस्ति अर्थात् ये सदसतोः स्पष्टतया विवेकं कर्तुं सक्षमाः, ते एव पण्डिताः । सदसतोः विवेकत्वात् पण्डिताः शोकं न कुर्वन्ति । किञ्च सदसतोः यथार्थदर्शनेन कदापि शोकः न जायते । स्वयं सद् अस्ति, शरीरम् असच्च । असतं सतं मत्वा शोकः उत्पद्यते । अर्थात् शरीरादयः नित्याः इति भ्रमत्वादेव शोकः भवति । सतः चिन्ता, शोकश्च कदापि न भवति ।
अशोच्यान् इत्यादि । न शोच्या अशोच्याः भीष्मद्रोणादयः सद्वृत्तत्वात् परमार्थस्वरूपेण च नित्यत्वात् तान् अशोच्यान् अन्वशोचः अनुशोचितवानसि ते म्रियन्ते मन्निमित्तम् अहं तैर्विनाभूतः किं करिष्यामि राज्यसुखादिना इति। त्वं प्रज्ञावादान् प्रज्ञावतां बुद्धिमतां वादांश्च वचनानि च भाषसे। तदेतत् मौढ्यं पाण्डित्यं च विरुद्धम् आत्मनि दर्शयसि उन्मत्त इव इत्यभिप्रायः। यस्मात् गतासून् गतप्राणान् मृतान् अगतासून् अगतप्राणान् जीवतश्च न अनुशोचन्ति पण्डिताः आत्मज्ञाः। पण्डा आत्मविषया बुद्धिः येषां ते हि पण्डिताः पाण्डित्यं निर्विद्य इति श्रुतेः। परमार्थतस्तु तान् नित्यान् अशोच्यान् अनुशोचसि अतो मूढोऽसि इत्यभिप्रायः।।
भाष्यार्थः
सम्पादयतुये शोकयोग्याः न सन्ति, ते अशोच्याः । अत्र भीष्म-द्रोणादयः सदाचाररूपेण, परमार्थरूपेण च नित्यत्वात् अशोच्याः । तेषाम् अशोच्यानां निमित्तं त्वं शोकं कुर्वन् असि यत्, ते मे हस्तेन मरिष्यन्ति, तान् विहाय अहं राज्यस्य, सुखोपभोगानां च किं करिष्यामि ? इति । तथा च त्वं प्रज्ञावन्तः यथा वदन्ति, तथापि वदसि । अर्थात् त्वं स्वस्मिन् परस्परविरोधयुक्तान् पाण्डित्यपूर्णमूर्खतापूर्णान् भावान् प्रदर्शयसि । किञ्च आत्मज्ञानिनः मृतानां, जीवितानां च शोकं न कुर्वन्ति । "पाण्डित्यं सम्पाद्य" [८] इत्यस्य श्रुतिवाक्यस्य अनुसारम् आत्मविषयकबुद्धेः नाम पण्डा इति । सा च बुद्धिः यस्मिन् अस्ति, स पण्डितः । परन्तु परमार्थदृष्ट्या नित्येभ्यः, अशोचनीयेभ्यः भीष्मादिभ्यः श्रेष्ठपुरुषेभ्यः त्वं शोकं कुर्वन् असि, अतः त्वं मूढः असि इति ।
श्रीभगवानुवाच अशोच्यान् प्रति अनुशोचसिपतन्ति पितरो ह्येषां लुप्तपिण्डोदकक्रियाः। (गीता 1।41) इत्यादिकान् देहात्मस्वभावप्रज्ञानिमित्तवादान् च भाषसे। देहात्मस्वभावज्ञानवतां न अत्र किञ्चित् शोकनिमित्तम् अस्ति। गतासून् देहान् अगतासून् आत्मनश्च प्रति तयोः स्वभावयाथात्म्यविदो न शोचन्ति। अतः त्वयि विप्रतिषिद्वम् इदम् उपलभ्यते यद्एतान् हनिष्यामि इति अनुशोचनं यच्च देहातिरिक्तात्मज्ञानकृतं धर्माधर्मभाषणम्। अतो देहस्वभावं च न जानासि तदतिरिक्तम् आत्मानं च नित्यम् तत्प्राप्त्युपायभूतं युद्धादिकं धर्मं च। इदं च युद्धं फलाभिसन्धिरहितम्। आत्मयाथात्म्यावाप्त्युपायभूतम्। आत्मा हि न जन्माधीनसद्भावो न मरणाधीनविनाशश्च तस्य जन्ममरणयोः अभावात् अतः स न शोकस्थानम्। देहः तु अचेतनः परिणामस्वभावः तस्य उत्पत्तिविनाशयोगः स्वाभाविकः इति सोऽपि न शोकस्थानम् इति अभिप्रायः।
भाष्यार्थः
सम्पादयतुयेभ्यः शोकः अनुचितः, तेभ्यः त्वं शोकं कुर्वन् असि । तेन सह त्वं पिण्डोदकक्रियायाः लुप्ततायाः कारणं दत्त्वा पितॄणां पतनं भवति इति वदसि [१०] । एवं त्वं शरीरसम्बद्धाः, आत्मस्वभावज्ञानसम्बद्धाः च चर्चाः सहसा कुर्वन् असि । परन्तु शरीरात्मनोः स्वभावं ज्ञातुम् अत्र शोकाय कश्चिदपि अवसरः नास्ति । तयोः यथार्थं स्वभावं ज्ञात्वा पुरुषः गतासु अर्थाद् मरणशीलेभ्यः, अगतासु अर्थाद् अविनाशिने आत्मने च शोकं न करोति । परन्तु त्वयि एतौ परस्परविरोधिनौ स्वभावौ स्तः । अहम् एतान् मारयिष्यामि एतादृशं शोकं करोषि । तेन सह आत्मज्ञानजनितं धर्माधर्मयोः वर्णनं कुर्वन् असि । अनेन सिद्ध्यति यद्, त्वं न तु देहस्वभावं जानासि, न तु तस्माद् भिन्नम् आत्मानम् । ततोधिकं त्वम् आत्मतत्त्वस्य प्राप्तेः उपायरूपम् युद्धादिधर्मम् अपि न जानासि । वस्तुतः एतदेव युद्धं फलाभिसन्धिरहितेन भूत्वा क्रियते चेद्, तद् आत्मनः यथार्थस्वरूपस्य प्राप्तेः साधनं भवति । अभिप्रायः अस्ति यद्, आत्मनः सत्ता न जन्माधीना, न च तस्य आत्मतत्त्वस्य अभावः मराणाधीनः । किञ्च आत्मा जन्ममरणशीलः नास्त्येव । प्रत्युत शरीरं जडम् अस्ति । तद् स्वभावादेव परिणामि अर्थाद् परिवर्तनशीलम् अस्ति । तस्य उत्पत्तिः, नाशः च स्वाभाविकः । अत एव तस्य विषयेऽपि शोकः अयोग्यः ।
|
सम्बद्धाः लेखाः
सम्पादयतुबाह्यसम्पर्कतन्तुः
सम्पादयतु| विकिमीडिया कॉमन्स् मध्ये अशोच्यानन्वशोचस्त्वं... सम्बन्धिताः सञ्चिकाः सन्ति। |
उद्धरणम्
सम्पादयतु- ↑ श्रीमद्भगवद्गीता, साधनकसञ्जीवनी, गीताप्रेस, गोरखपुर, संस्करणम् - ८
- ↑ दृष्ट्वैमं स्वजनम्, गीता, अ. १, श्लो. २८
- ↑ स्वजनं हि कथं हत्वा सुखिनः स्याम माधव, गीता, अ. १, श्लो. ३७
- ↑ मा शुचः, गीता, अ. १८, श्लो. ६६
- ↑ अश्रुपातं न कुर्वीत दत्त्वा दाहजलाञ्जलिम् ।
- श्लेष्माश्रु बान्धवैर्मुक्तं प्रेतो भुङ्क्ते यतोऽवशः ॥
- अतो न रोदितव्यं हि क्रियाः कार्याः स्वशक्तितः ।
- ततस्तेषूपविष्टेषु पुराणज्ञः सुकृत्स्वकः ॥ गरुडपुराणम्, प्रेतकाण्डः, अध्यायः – ४, श्लो. ८०, ८१
- श्लेष्माश्रु बान्धवैर्मुक्तं प्रेतो भुङ्क्ते यतोऽवशः ॥
- ↑ मृतानां बान्धवा ये तु मुञ्चन्त्यश्रुणि भूतले ।
पिबन्त्यश्रूणि तान्यद्धा मृताः प्रेताः परत्र वै ।। स्कन्दपुराणम्, ब्रह्मस्कन्दः, सेतुः, ४८, श्लो. ४२ - ↑ श्रीमद्भगवद्गीता, शाङ्करभाष्य हिन्दी अनुवाद सहित, अनुवादकः - श्रीहरिकृष्णदास गोयन्दका, प्रकाशकः - गीताप्रेस, गोरखपुर, संस्करणम् - २५, ISBN - 81-293-0101-6
- ↑ पाण्डित्यं निर्विद्य
- ↑ रामानुजभाष्यम्
- ↑ दृष्ट्वैमं स्वजनम्, गीता, अ. १, श्लो. २८
अधिकवाचनाय
सम्पादयतु- गीताप्रवेशः, द्वितीयभागः, प्रथमखण्डः, ISBN - 978-81-88276-39-8, संस्कृतभारती
- श्रीमद्भगवद्गीतायाः परिचयात्मकलेखः
- श्रीमद्भगवद्गीतायाः मूलपाठः
- श्रीमद्भगवद्गीताशाङ्करभाष्येण सह आङ्ग्लानुवादः
- श्रीमद्भगवद्गीताशाङ्करभाष्येण सह
- श्रीमद्भगवद्गीता सान्वयम्, आङ्ग्लानुवादश्च