रामः
श्रीरामचन्द्रो भगवतो नारायणस्य दशसु अवतारेषु सप्तमः । सूर्यवंशसमुत्पन्नोऽयं दशरथस्य पुत्रः । भगवान् नारायणस् त्रेतायुगे श्रीरामचन्द्ररूपेणावतारं गृहीतवान् । रामायणकथानायकः श्रीरामः । सोऽवतारपुरुषः इति रामायणे चित्रितः । श्रीरामोऽयोध्याधिपस्य दशरथस्यात्यन्तं प्रीतिपात्रो ज्येष्ठपुत्रः । अयोध्याप्रजाभ्योऽप्य् अत्यन्तं प्रीतिपात्रः श्रीरामः । एषः सद्गुणानां साकाररुपः (मूर्तरुपः)आसीत्। दशरथस्य तिसृषु पत्नीष्व् अन्यतमा कैकेयी दशरथेन दत्तेन वरद्वारा रामं वनं प्रेषयति । रामोऽपि राज्याभिषेकं विहाय वनगमनाय सिद्धो भवति । यदा वनवासे भवति तदैव राक्षसं रावणं मारयति ।
| रामः | |
|---|---|
 राज्याभिषेकानन्तरं सिंहासने विराजमानः श्रीरामचन्द्रः | |
| सम्बन्धः | विष्णोः सप्तमावतारः |
| गृहाणि | अयोध्या, सन्तानकः च |
| साहित्यम् | रामायणम् |
| जातीयसमूहः | अवधी भारतीयः |
| पर्वाणि | रामनवमी, विवाहपञ्चमी, दीपावली, विजयादशमी |
| व्यक्तिगतविवरणम् | |
| जन्म | अयोध्या, कोसलम् |
| सहचारी | सीता[१] |
| अपत्यानि |
लवः (पुत्रः) कुशः (रामः) |
| पितरौ |
दशरथः (पिता)[१] कौसल्या (माता)[१] कैकेयी (विमाता) सुमित्रा (विमाता) |
| सहोदराः |
लक्ष्मणः (भ्राता) भरतः (भ्राता) शत्रुघ्नः (भ्राता) शान्ता (भगिनी) |
| वंशः | रघुवंशः इक्ष्वाकुः सूर्यवंशी |
जननम्
सम्पादयतु
अयोध्यायाश् चक्रवर्ती सम्राड् दशरथः आसीत् । तस्य तिस्रः पत्न्यः आसन् । परं स दशरथो निपुत्रिका ऽऽसीत् ।अतः पुत्रप्राप्त्यर्थं दशरथः पुत्रकामेष्टि यजनं कृतवान् । तत्फलत्वेन श्रीरामचन्द्रः कौसल्यायाः गर्भाम्बुधौ चैत्रशुक्लनवम्यां पुनर्वसुनक्षत्रे जन्म प्राप्तवान् । सुमित्रायाः द्वौ पुत्रौ लक्ष्मणः शत्रुघ्नश्च तथैव कैकेय्याः भरतो जन्म लब्धवन्तः। चत्वारो बालकाः अतीव बुद्धिमन्तः आसन् । रामो बाल्यादेव शान्तो वीरश्चासीत् । स सदैव जीवने मर्यादायाः कृते सर्वोच्चस्थानं दत्तवान् अतैव स मर्यादा पुरुषोत्तमः श्रीरामो नाम्ना प्रसिद्धः। तस्य राज्यं न्यायपूर्णं प्रजायाः सदैव हितचिन्तकः आसीत्। अतः सर्वे ऽद्यापि भारते सुराज्यस्य परिकल्पनां ये कुर्वन्ति तदा रामराज्यस्य विषये वदन्ति । सदैव धर्ममनुचारिणस् त्रयो भ्रातरोऽपि वसिष्ठार्षेः समीपेऽधीताः।
श्रीराम: बाल्यकाले एव महतीं साधनामकरोत् । यागकरणसमये सुबाहु-ताटकादीनां पीडां सोढुम् अशक्तः विश्वामित्रः एकवारम् अयोध्यां प्रति आगत्य दशरथस्य समीपे यागरक्षणार्थं रामलक्ष्मणयोः साहाय्यम् अयाचत । परं बालयोः रामलक्ष्मणयोः वनं प्रति प्रेषणं दशरथेन नाङ्गीकृतम् । किन्तु वसिष्ठस्य सूचनानुसारं दशरथः वनं प्रति प्रेषयितुम् अङ्गीकृतवान् । रामः विश्वामित्रेण सह वनं गत्वा दुष्टशक्तीनां हननं कृत्वा ऋषिणां यागरक्षणस्य अभूतपूर्वं कार्यमकरोत् । विशिष्टैः मन्त्रैः विश्वामित्रेण उपदिष्टः रामः विशिष्टं बलं प्राप्तवान् । बहू दीव्यशक्तीनां संग्रहः तैः स्वतपोबलेन कृतः। एतादृशः अभूतपूर्वः साहसः बाल्यादेव तेन कृतः।
राक्षसानां वधानन्तरं महर्षिः विश्वमित्रः रामलक्ष्मणाभ्यां सह जनकमहाराजस्य आस्थाने सीतायाः स्वयंवरः आयोजितः आसीत् तस्मिन् आयोजने संप्राप्तः । यत्र शिवधनुषः ज्याबन्धनं स्वयंवरस्य पन्थाह्वानमासीत् । रावणादयः पराक्रमशालिनः स्वयंवरमन्डपे समागताः आसन् । सर्वैः स्वशक्त्या प्रयत्नः कृतः । परं सर्वे पराजिताः । तदा विश्वामित्रस्य आदेशेन श्रीरामः यावत् शिवधनुषं उत्थाय तिष्ठति तावत् शिवधनुषं भयंकरध्वनिना द्विधा विभक्तः भवति। सर्वत्र प्रसन्नतायाः वातावरणं परिदृश्यते,सीता हर्षमुपगता । श्रीरामः विजयं प्राप्तवान् । रामः सीतां परिणीतवान् । तत्रैव लक्ष्मणः भरतः शत्रुघ्नश्च ऊर्मिला आदिभिः कन्याभिः सह परिणीताः। चत्वारो भ्रातरः प्रसन्नतया स्वगृहं अयोध्यां प्रत्यावर्तत । अयोध्यायां रामः सीता च सुखेन वसतः स्म । तस्य मृदुलता,जनसेवायुक्ता भावना,न्यायप्रियतायाः कारणेन सः अयोध्याजनेषु लोकप्रियः संजातः। राजा दशरथः वानप्रस्थं प्रति गम्यमानः आसीत् । अतः सः सर्वं राज्यं रामाय दातुमिच्छति स्म। जनाः अपि प्रसन्नाः अभवन् यतः तेषां प्रियः रामः राजा भविष्यति । तदा रामस्य अन्यौ द्वौ भ्रातरौ स्वमातुः गृहं गतौ आस्ताम् । तदा दुष्टभावनायुक्ता दासी मन्थरा कैकेय्याः मनसि दुष्टविचारान् निक्षिप्तवती । भरतः राजा भवेदिति तथैव रामः चतुर्दशवर्षपर्यन्तं वनं गच्छेत् यतः त्वं दशरथस्य प्रिया अतः त्वं वरान् याच । येन रामस्य कृते वनवासस्य आदेशः प्राप्तः । रामः पितुरादेशं मत्वा चतुर्दशवर्ष पर्यन्तं वनम् अगच्छत्।
भार्गवरामेण सह मेलनम्
सम्पादयतुसीतास्वयंवरानन्तरं श्रीरामः अयोध्यां प्रतिनिवर्तमानः आसीत् । मार्गे भार्गवरामस्य मेलनमभूत् । भार्गवरामः कोपेन श्रीरामेण सह योद्धुम् उद्युक्तः । श्रीरामः तेन सह युद्धं कृत्वा तं जितवान् । सन्तुष्टः भार्गवरामः श्रीरामाय वैष्णवधनुः दत्तवान् ।
पितृवाक्यपरिपालनम्
सम्पादयतुमन्थरायाः दुष्प्रेरणया कैकेयी पुरा दशरथेन दत्तस्य वरस्य दुरुपयोगमकरोत् । श्रीरामस्य वनगमनाय भरतस्य राज्याभिषेकाय च आग्रहं कृतवती । रामः सन्तोषेण वनं गन्तुम् उद्युक्तः । दशरथः तस्य प्रतिरोधमकरोत् । परं श्रीरामः पित्रा दत्तस्य वचनस्य भङगः न स्यादिति हेतोः चतुर्दशवर्षाणां वनवासार्थं वनं गतवान् । सीता लक्ष्मणश्च तम् अनुसृतवन्तौ । जगति एतादृशमुदाहरणं नैव दृश्यते यत् भ्राता भ्रातुः कृते वनं गतः। एषा वार्ता भरतेन गृहं प्रत्यागते सति श्रुता, तदा सः रामं प्रत्यानेतुमुद्यतः बभूव । भरतेन बहू आग्रहः रामाय कृतः, परं वचनपरिपालकः आज्ञाधारकश्च श्रीरामः भरतस्य वचनं न स्वीकरोति । तदा भरतः रामस्य पादुकां गृहीत्वा एव प्रत्यागच्छति । रामः परिवारजनानां प्रत्यागमनकारणात् ततः दूरं गतः ।
सीताहरणम्
सम्पादयतुवनवाससमये शूर्पणखायाः सह अपमानकारणात् रावणेन सीतायाः अपहरणं कृतम् । रावणः दैत्यराजः लंकायाः अधिपतिरासीत् । रामायणानुसारं यदा सीता स्वाश्रमे मृगशिशुं पश्यति तदा सा मृगस्योपरि मुग्धा जाता ,तदा मृगस्य वाणीं श्रुत्वा सीता उद्विग्ना जाता । सः मायावी मृगः रावणस्य मातुलः आसीत् । तेनैव रावणस्य कथनानुसारं मृगरूपं धारितः। सा रामं तमानेतुं कथयति । रामःमृगमानेतुं गच्छति,लक्ष्मणं च सीतारक्षणे नियुज्य गच्छति । सीता लक्ष्मणः च यदा कुटीरे आस्ताम् । तदा मारीचः रामं बहुदूरं नीतवान् । समये प्राप्ते रामेण शरसंधानं कृतम् । मारीचः उच्चैः - हे सीते ! हे लक्ष्मण ! उक्तवान्। तत्छ्रुत्वा सीता चिन्ताग्रस्ता जाता, सा लक्ष्मणं रामस्य रक्षणाय गन्तुं कथयति । लक्ष्मणः सीतां अवबोधयति परं सीता न किंचित् शृणोति । अन्ततः लक्ष्मणः राममानेतुं गच्छति । गमनसमये सः एकां रेखाम् आकारयति,ततः अग्रे आगन्तुं सीतां वारयति। ततः रावणः भिक्षुरूपेण तत्रागत्य सीतां रेखामुल्लङ्घयितुं कथयति । सा तथैवाचरति । येन रावणः सीतामपहरति ।
हनूमत्सुग्रीवयोः मेलनम्
सम्पादयतुरामः स्वभ्राता लक्ष्मणेन सह सीता शोधाय इतस्ततः परिभ्रमन् आसीत्, तदा मार्गे जटायोः रावणेन सह युद्धः तथैव मरणं , ततः अग्रे किष्किन्धागमनानन्तरं तत्र हनुमतः परिचयः सुग्रीवेण सह मैत्री जाता । सुग्रीवस्य भ्रात्रा बालिना सह युद्धं कृत्वा बालेः मृत्युः सुग्रीवस्य राज्यं प्रत्यर्पितः। हनुमान् रामस्य अन्योन्यः भक्तः संजातः । यः स्वकीयं जीवनं रामाय प्रत्यर्पितवान् । अनन्तरं हनुमता समुद्रतरणं कृत्वा सीतायाः परिशोधः , लंकादाहनम् ,रामाय सूचना प्रदानम्, युद्धस्य सज्जता , सेतुनिर्माणम् , लंकागमनम् इत्यादि वर्णनं रामायणे विशदतया वर्णितम् ।
सीतापहरणानन्तरं रामः वानरसैन्यस्य साहाय्येन सीतान्वेषणकार्यमारब्धवान् । हनूमता श्रीलङ्कायां सीता दृष्टा । वानरसैन्यं सेतुबन्धनेन लङ्कां प्रविष्टम् । रावणसैन्येन सह वानरसैन्यस्य युद्धम् आरब्धम् । रामेण रावणस्य हननं कृतम् । दुष्टात्मा रावणस्य विनाशः जातः । सीतायाः मुक्तिः अयोध्यायां रामस्य राज्याभिषेकः अभवत् ।
संक्षिप्तं रामायणम्-
- आदौ रामतपोवनादिगमनं,हत्वा मृगं कांचनम्,
- वैदेहिहरणं जटायुमरणं,सुग्रीवसम्भाषणम्।
- बालिनिग्रहणं समुद्रतरणं,लंकापुरी दाहनम्,
- पश्चाद्रावणकुम्भकर्णमरणं,एतद्धि रामायणम्॥
- रामस्तुतिः
- रामो राजमणिः सदा विजयते,रामं रमेशं भजे,
- रामेणाभिहता निशाचरचमूः, रामाय तस्मै नमः।
- रामान्नास्ति परायणं परतरं,रामस्य दासोस्म्यहम्,
- रामे चित्तलयो सदा भवतु मे,भोःराम मामुद्धर॥
- रामाय रामभद्राय रामचन्द्राय वेधसे।
- रघुनाथाय नाथाय सीतायाः पतये नमः॥
 |
|
परम्पराः
|
 प्रवेशद्वारम्:सनातनधर्मः |
वीथिका
सम्पादयतु
बाह्यानुबन्धः
सम्पादयतु| विकिमीडियाकोषे Rama अनेन सम्बद्धमाध्यमाः सन्ति। |
- श्री राम हैं ‘मैनेजमेंट गुरु’ Archived २०१२-११-१९ at the Wayback Machine
- प्रोफ़ेसर महावीर सरन जैन का आलेख : राम साध्य हैं, साधन नहीं
- ↑ १.० १.१ १.२ James G. Lochtefeld 2002, p. 555.